2. วิจยหารสมฺปาตวณฺณนา

[53] เอวํ เทสนาหารสมฺปาตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิจยหารสมฺปาตํ ทสฺเสนฺโต ยสฺมา เทสนาหารปทตฺถวิจโย วิจยหาโร, ตสฺมา เทสนาหาเร วิปลฺลาสเหตุภาเวน นิทฺธาริตาย ตณฺหาย กุสลาทิวิภาคปวิจยมุเขน วิจยหารสมฺปาตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ตณฺหา ทุวิธา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ กุสลาติ กุสลธมฺมารมฺมณาฯ กุสล-สทฺโท เจตฺถ พาหิติกสุตฺเต (ม. นิ. 2.358 อาทโย) วิย อนวชฺชตฺเถ ทฏฺฐพฺโพฯ กสฺมา ปเนตฺถ ตณฺหา กุสลปริยาเยน อุทฺธฏา? เหฏฺฐา เทสนาหาเร วิปลฺลาสเหตุภาเวน ตณฺหํ อุทฺธริตฺวา ตสฺสา วเสน สํกิเลสปกฺโข ทสฺสิโตฯ วิจิตฺตปฏิภานตาย ปน อิธาปิ ตณฺหามุเขเนว โวทานปกฺขํ ทสฺเสตุํ กุสลปริยาเยน ตณฺหา อุทฺธฏาฯ ตตฺถ สํสารํ คเมตีติ สํสารคามินี, สํสารนายิกาติ อตฺโถฯ อปจยํ นิพฺพานํ คเมตีติ อปจยคามินีฯ กถํ ปน ตณฺหา อปจยคามินีติ? อาห ‘‘ปหานตณฺหา’’ติฯ ตทงฺคาทิปฺปหานสฺส เหตุภูตา ตณฺหาฯ กถํ ปน เอกนฺตสาวชฺชาย ตณฺหาย กุสลภาโวติ? เสวิตพฺพภาวโตฯ ยถา ตณฺหา, เอวํ มาโนปิ ทุวิโธ กุสโลปิ อกุสโลปิ, น ตณฺหา เอวาติ ตณฺหาย นิทสฺสนภาเวน มาโน วุตฺโตฯ

ตตฺถ มานสฺส ยถาธิปฺเปตํ กุสลาทิภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ มานํ นิสฺสายา’’ติอาทิมาหฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘มานมหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ เสวิตพฺพมฺปิ อเสวิตพฺพมฺปี’’ติอาทิฯ ยํ เนกฺขมฺมสฺสิตํ โทมนสฺสนฺติอาทิ ‘‘กุสลา’’ติ วุตฺตตณฺหาย สรูปทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตฺถ เนกฺขมฺมสฺสิตํ โทมนสฺสํ นาม –

‘‘ตตฺถ กตมานิ ฉ เนกฺขมฺมสฺสิตานิ โทมนสฺสานิ? รูปานํตฺเวว อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามวิราคนิโรธํ ‘ปุพฺเพ เจว รูปา เอตรหิ จ, สพฺเพเต รูปา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทิสฺวา อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสุ ปิหํ อุปฏฺฐาเปติ ‘กุทาสฺสุ นามาหํ ตทายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามิ, ยทริยา เอตรหิ อายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’ติฯ

อิติ อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสุ ปิหํ อุปฏฺฐาปยโต อุปฺปชฺชติ ปิหา, ปิหาปจฺจยา โทมนสฺสํฯ ยํ เอวรูปํ โทมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ เนกฺขมฺมสฺสิตํ โทมนสฺส’’นฺติ (ม. นิ. 3.307) –

เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺฐารมฺมเณ อาปาถคเต อนุตฺตรวิโมกฺขสงฺขาตอริยผลธมฺเมสุ ปิหํ อุปฏฺฐาเปตฺวา ตทธิคมาย อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสนํ อุปฏฺฐาเปตฺวา อุสฺสุกฺกาเปตุํ อสกฺโกนฺตสฺส ‘‘อิมมฺปิ ปกฺขํ อิมมฺปิ มาสํ, อิมมฺปิ สํวจฺฉรํ, วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อริยภูมิํ สมฺปาปุณิตุํ นาสกฺขิ’’นฺติ อนุโสจโต อุปฺปนฺนํ โทมนสฺสํ เนกฺขมฺมวเสน วิปสฺสนาวเสน อนุสฺสติวเสน ปฐมชฺฌานาทิวเสน ปฏิปตฺติยา เหตุภาเวน อุปฺปชฺชนโต เนกฺขมฺมสฺสิตํ โทมนสฺสํ นามฯ อยํ ตณฺหา กุสลาติ อยํ ‘‘ปิหา’’ติ วุตฺตา ตณฺหา กุสลาฯ กถํ? ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, ตทารมฺมณา กุสลาติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, น สภาเวน กุสลา, อนวชฺชฏฺเฐน กุสลาฯ ตํ อุทฺทิสฺส ปวตฺติยา ตทารมฺมณา ปน ตณฺหา กุสลารมฺมณตาย กุสลาติฯ อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติ อนวชฺชฏฺเฐน กุสลาฯ ตสฺสาติ ปญฺญาวิมุตฺติยา ฯ ยาย วเสน ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติ คาถายํ ‘‘สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห’’ติ วุตฺตํฯ

อิติ จิรตรํ วิปสฺสนาปริวาสํ ปริวสิตฺวา ทุกฺขาปฏิปทาทนฺธาภิญฺญาย อธิคตาย ปญฺญาวิมุตฺติยา วเสน วิจยหารสมฺปาตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺสา โก ปวิจโย’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ยสฺมา ปญฺญาวิมุตฺติ อริยมคฺคมูลิกา, ตสฺมา จตุตฺถชฺฌานปาทเก อริยมคฺคธมฺเม อุทฺทิสิตฺวา เตสํ อาคมนปฏิปทํ ทสฺเสตุํ ‘‘กตฺถ ทฏฺฐพฺโพ, จตุตฺเถ ฌาเน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปารมิตายาติ อุกฺกํสคตาย จตุตฺถชฺฌานภาวนายฯ เยหิ อฏฺฐหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตํ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ วุตฺตํ, ตานิ องฺคานิ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริสุทฺธ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิภาเวน ปริสุทฺธํฯ ปริสุทฺธตฺตา เอว ปริโยทาตํ, ปภสฺสรนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สุขาทีนํ ปจฺจยฆาเตน วีตราคาทิองฺคณตฺตา อนงฺคณํฯ อนงฺคณตฺตา เอว วิคตูปกฺกิเลสํ, องฺคเณน หิ จิตฺตํ อุปกฺกิลิสฺสติ, สุภาวิตตฺตา มุทุภูตํ วสิภาวปฺปตฺตนฺติ อตฺโถฯ วเส วตฺตมานญฺหิ จิตฺตํ ‘‘มุทู’’ติ วุจฺจติฯ มุทุตฺตา เอว จ กมฺมนิยํ, กมฺมกฺขมํ กมฺมโยคฺคนฺติ อตฺโถฯ

มุทุญฺหิ จิตฺตํ กมฺมนิยํ โหติ , เอวํ ภาวิตํ มุทุญฺจ โหติ กมฺมนิยญฺจ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, จิตฺต’’นฺติ (อ. นิ. 1.22)ฯ เอเตสุ ปริสุทฺธภาวาทีสุ ฐิตตฺตา ฐิตํฯ ฐิตตฺตาเยว อาเนญฺชปฺปตฺตํ, อจลํ นิริญฺชนนฺติ อตฺโถฯ มุทุกมฺมญฺญภาเวน วา อตฺตโน วเส ฐิตตฺตา ฐิตํฯ สทฺธาทีหิ ปริคฺคหิตตฺตา อาเนญฺชปฺปตฺตํฯ สทฺธาปริคฺคหิตญฺหิ จิตฺตํ อสฺสทฺธิเยน น อิญฺชติ, วีริยปริคฺคหิตํ โกสชฺเชน น อิญฺชติ, สติปริคฺคหิตํ ปมาเทน น อิญฺชติ, สมาธิปริคฺคหิตํ อุทฺธจฺเจน น อิญฺชติ, ปญฺญาปริคฺคหิตํ อวิชฺชาย น อิญฺชติ, โอภาสคตํ กิเลสนฺธกาเรน น อิญฺชติฯ อิเมหิ ฉหิ ธมฺเมหิ ปริคฺคหิตํ อาเนญฺชปฺปตฺตํ โหติฯ เอวํ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ จิตฺตํ อภินีหารกฺขมํ โหติฯ อภิญฺญาสจฺฉิกรณียานํ ธมฺมานํ อภิญฺญาสจฺฉิกิริยายฯ

อปโร นโย – จตุตฺถชฺฌานสมาธินา สมาหิตํ จิตฺตํ นีวรณทูรีภาเวน ปริสุทฺธํฯ วิตกฺกาทิสมติกฺกเมน ปริโยทาตํฯ ฌานปฏิลาภปจฺจนีกานํ ปาปกานํ อิจฺฉาวจรานํ อภาเวน อนงฺคณํฯ อิจฺฉาวจรานนฺติ อิจฺฉาย อวจรานํ อิจฺฉาวเสน โอติณฺณานํ ปวตฺตานํ นานปฺปการานํ โกปอปจฺจยานนฺติ อตฺโถฯ อภิชฺฌาทีนํ จิตฺตุปกฺกิเลสานํ วิคเมน วิคตูปกฺกิเลสํฯ อุภยมฺปิ เจตํ อนงฺคณสุตฺตวตฺถสุตฺตานํ (ม. นิ. 1.57 อาทโย; 70 อาทโย) วเสน เวทิตพฺพํฯ วสิปฺปตฺติยา มุทุภูตํฯ อิทฺธิปาทภาวูปคเมน กมฺมนิยํฯ ภาวนาปาริปูริยา ปณีตภาวูปคเมน ฐิตํ อาเนญฺชปฺปตฺตํฯ ยถา อาเนญฺชภาวปฺปตฺตํ อาเนญฺชปฺปตฺตํ โหติ, เอวํ ฐิตนฺติ อตฺโถฯ เอวมฺปิ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ จิตฺตํ อภินีหารกฺขมํ โหติฯ อภิญฺญาสจฺฉิกรณียานํ ธมฺมานํ อภิญฺญาสจฺฉิกิริยาย ปาทกํ ปทฏฺฐานภูตํฯ เตเนวาห – ‘‘โส ตตฺถ อฏฺฐวิธํ อธิคจฺฉติ ฉ อภิญฺญา ทฺเว จ วิเสเส’’ติฯ

ตตฺถ โสติ อธิคตจตุตฺถชฺฌาโน โยคีฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ จตุตฺถชฺฌาเน อธิฏฺฐานภูเตฯ อฏฺฐวิธํ อธิคจฺฉตีติ อฏฺฐวิธํ คุณํ อธิคจฺฉติฯ โก ปน โส อฏฺฐวิโธ คุโณติ? อาห ‘‘ฉ อภิญฺญา ทฺเว จ วิเสเส’’ติฯ มโนมยิทฺธิ วิปสฺสนาญาณญฺจฯ ตํ จิตฺตนฺติ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํฯ ‘‘ยโต ปริสุทฺธํ, ตโต ปริโยทาต’’นฺติอาทินา ปุริมํ ปุริมํ ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส การณวจนนฺติ ทสฺเสติฯ

ตทุภยนฺติ เยสํ ราคาทิองฺคณานํ อภิชฺฌาทิอุปกฺกิเลสานญฺจ อภาเวน ‘‘อนงฺคณํ วิคตูปกฺกิเลส’’นฺติ จ วุตฺตํฯ ตานิ องฺคณานิ อุปกฺกิเลสา จาติ ตํ อุภยํฯ ตทุภยํ ตณฺหาสภาวตฺตา ตณฺหาย อนุโลมนโต จ ตณฺหาปกฺโขฯ ยา จ อิญฺชนาติ ยา จ จิตฺตสฺส อสมาทาเนน ผนฺทนาฯ อฏฺฐิตีติ อนวฏฺฐานํฯ อยํ ทิฏฺฐิปกฺโขติ ยา อิญฺชนา อฏฺฐิติ จ, อยํ มิจฺฉาภินิเวสเหตุตาย ทิฏฺฐิปกฺโขฯ

‘‘จตฺตาริ อินฺทฺริยานี’’ติอาทินา เวทนาโตปิ จตุตฺถชฺฌานํ วิภาเวติฯ เอวํ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ อุปริ อภิญฺญาธิคมาย อภินีหารกฺขมํ โหติฯ สา จ อภินีหารกฺขมตา จุทฺทสหิ อากาเรหิ จิณฺณวสิภาวสฺเสว โหติฯ โส จ วสิภาโว อฏฺฐสมาปตฺติลาภิโน, น รูปาวจรชฺฌานมตฺตลาภิโนติ อารุปฺปสมาปตฺติยา มนสิการวิธิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โส อุปริมํ สมาปตฺติํ สนฺตโต มนสิกโรตี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุปริมํ สมาปตฺตินฺติ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติํฯ สนฺตโต มนสิกโรตีติ องฺคสนฺตตายปิ อารมฺมณสนฺตตายปิ ‘‘สนฺตา’’ติ มนสิกโรติฯ ยโต ยโต หิ อารุปฺปสมาปตฺติํ สนฺตโต มนสิกโรติ, ตโต ตโต รูปาวจรชฺฌานํ อวูปสนฺตํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ เตเนวาห – ‘‘ตสฺส อุปริมํ…เป.… สณฺฐหตี’’ติฯ อุกฺกณฺฐา จ ปฏิฆสญฺญาติ ปฏิฆสญฺญาสงฺขาตาสุ ปญฺจวิญฺญาณสญฺญาสุ อนภิรติ สณฺฐหติฯ ‘‘โส สพฺพโส’’ติอาทินา เอกเทเสน อารุปฺปสมาปตฺติํ ทสฺเสติฯ อภิญฺญาภินีหาโร รูปสญฺญาติ รูปาวจรสญฺญา นาเมตา ยาวเทว อภิญฺญตฺถาภินีหารมตฺตํ, น ปน อรูปาวจรสมาปตฺติโย วิย สนฺตาติ อธิปฺปาโยฯ โวกาโร นานตฺตสญฺญาติ นานตฺตสญฺญา นาเมตา นานารมฺมเณสุ โวกาโร, ตตฺถ จิตฺตสฺส อากุลปฺปวตฺตีติ อตฺโถฯ สมติกฺกมตีติ เอวํ ตตฺถ อาทีนวทสฺสี หุตฺวา ตา สมติกฺกมติฯ ปฏิฆสญฺญา จสฺส อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ อสฺส อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติํ อธิคจฺฉนฺตสฺส โยคิโน ทสปิ ปฏิฆสญฺญา วิคจฺฉนฺติฯ อิมินา ปฐมารุปฺปสมาปตฺติมาหฯ

เอวํ สมาหิตสฺสาติ เอวํ อิมินา วุตฺตนเยน รูปาวจรชฺฌาเน จิตฺเตกคฺคตายปิ สมติกฺกเมน สมาหิตสฺสฯ สมาหิตสฺสาติ อารุปฺปสมาธินา สนฺตวุตฺตินา สมาหิตสฺสฯ โอภาโสติ โย ปุเร รูปาวจรชฺฌาโนภาโสฯ อนฺตรธายตีติ โส รูปาวจรชฺฌาโนภาโส อรูปาวจรชฺฌานสมาปชฺชนกาเล วิคจฺฉติฯ

ทสฺสนญฺจาติ รูปาวจรชฺฌานจกฺขุนา ทสฺสนญฺจ อนฺตรธายติฯ โส สมาธีติ โส ยถาวุตฺโต รูปารูปสมาธิฯ ฉฬงฺคสมนฺนาคโตติ อุปการกปริกฺขารสภาวภูเตหิ ฉหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโตฯ ปจฺจเวกฺขิตพฺโพติ ปติ อเวกฺขิตพฺโพ, ปุนปฺปุนํ จินฺเตตพฺโพติ อตฺโถฯ ปจฺจเวกฺขณาการํ สห วิสเยน ทสฺเสตุํ ‘‘อนภิชฺฌาสหคต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สพฺพโลเกติ สพฺพสฺมิํ ปิยรูเป สาตรูเป สตฺตโลเก สงฺขารโลเก จฯ เตน กามจฺฉนฺทสฺส ปหานมาหฯ ตถา ‘‘อพฺยาปนฺน’’นฺติอาทินา พฺยาปาทโกสชฺชสารมฺภสาเฐยฺยวิกฺเขปสมฺโมสานํ ปหานํฯ ปุน ตานิ ฉ องฺคานิ สมถวิปสฺสนาวเสน วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยญฺจ อนภิชฺฌาสหคต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตํ สพฺพํ สุวิญฺเญยฺยํฯ

[54] เอตฺตาวตา ‘‘ปญฺญาวิมุตฺตี’’ติ วุตฺตสฺส อรหตฺตผลสฺส สมาธิมุเขน ปุพฺพภาคปฏิปทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อรหตฺตผลสมาธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส สมาธี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ โส สมาธีติ โย โส สมฺมาสมาธิฯ ปุพฺเพ วุตฺตสฺส อริยมคฺคสมาธิสฺส ผลภูโต สมาธิ ปญฺจวิเธน เวทิตพฺโพ อิทานิ วุจฺจมาเนหิ ปญฺจหิ ปจฺจเวกฺขณญาเณหิ อตฺตโน ปจฺจเวกฺขิตพฺพาการสงฺขาเตน ปญฺจวิเธน เวทิตพฺโพฯ ‘‘อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข’’ติอาทีสุ อรหตฺตผลสมาธิ อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ สุขตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนสุโขฯ ปุริโม ปุริโม ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส สมาธิสุขสฺส ปจฺจยตฺตา อายติํ สุขวิปาโกฯ กิเลเสหิ อารกตฺตา อริโยฯ กามามิสวฏฺฏามิสโลกามิสานํ อภาวา นิรามิโสฯ พุทฺธาทีหิ มหาปุริเสหิ เสวิตตฺตา อกาปุริสเสวิโตฯ องฺคสนฺตตาย สพฺพกิเลสทรถสนฺตตาย จ สนฺโตฯ อติตฺติกรฏฺเฐน ปณีโตฯ กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ลทฺธตฺตา, กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิภาเวน วา ลทฺธตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธิลทฺโธฯ ปสฺสทฺธํ ปสฺสทฺธีติ หิ อิทํ อตฺถโต เอกํฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธิกิเลเสน วา อรหตา ลทฺธตฺตาปิ ปฏิปฺปสฺสทฺธิลทฺโธ ฯ เอโกทิภาเวน อธิคตตฺตา, เอโกทิภาวเมว วา อธิคตตฺตา เอโกทิภาวาธิคโตฯ อปฺปคุณสาสวสมาธิ วิย สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน ปจฺจนีกธมฺเม นิคฺคยฺห กิเลเส วาเรตฺวา อนธิคตตฺตา นสสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโตติฯ

ยโต ยโต ภาคโต ตญฺจ สมาธิํ สมาปชฺชนฺโต, ตโต วา วุฏฺฐหนฺโต สติเวปุลฺลปฺปตฺโต สโตว สมาปชฺชติ สโตว วุฏฺฐหติ, ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน วา สโต สมาปชฺชติ สโต วุฏฺฐหติฯ

ตสฺมา ยเทตฺถ ‘‘อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข เจว อายติญฺจ สุขวิปาโก’’ติ เอวํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปจฺจตฺตเมว อปรปฺปจฺจยญาณํ อุปฺปชฺชติ, อยเมโก อากาโรฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ เอวเมเตสํ ปญฺจนฺนํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพาการานํ วเสน สมาธิ ปญฺจวิเธน เวทิตพฺโพฯ

ปุน ‘‘โย จ สมาธี’’ติอาทินา อรหตฺตผเล สมถวิปสฺสนาวิภาคํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ สมาธิสุขสฺส ‘‘สุข’’นฺติ อธิปฺเปตตฺตา ‘‘โย จ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข, โย จ สมาธิ อายติํ สุขวิปาโก, อยํ สมโถ’’ติ วุตฺตํฯ อริยนิรามิสาทิภาโว ปน ปญฺญานุภาเวน นิปฺผชฺชตีติ อาห – ‘‘โย จ สมาธิ อริโย…เป.… อยํ วิปสฺสนา’’ติฯ

เอวํ อรหตฺตผลสมาธิํ วิภาเคน ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทํ สมาธิวิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘โส สมาธี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ โส สมาธีติ โย โส อรหตฺตผลสมาธิสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทายํ วุตฺโต รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานสมาธิ, โส สมาธิฯ ปญฺจวิเธนาติ วกฺขมาเนน ปญฺจปฺปกาเรน เวทิตพฺโพฯ ‘‘ปีติผรณตา’’ติอาทีสุ ปีติํ ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปญฺญา ปีติผรณตา นามฯ สุขํ ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ ตีสุ ฌาเนสุ ปญฺญา สุขผรณตา นามฯ ปเรสํ เจโต ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ เจโตปริยปญฺญา เจโตผรณตา นามฯ อาโลกผรเณ อุปฺปชฺชตีติ ทิพฺพจกฺขุปญฺญา อาโลกผรณตา นามฯ ปจฺจเวกฺขณญาณํ ปจฺจเวกฺขณานิมิตฺตํ นามฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปญฺญา ปีติผรณตา, ตีสุ ฌาเนสุ ปญฺญา สุขผรณตา, ปรจิตฺเต ญาณํ เจโตผรณตา, ทิพฺพจกฺขุ อาโลกผรณตา, ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐิตสฺส ปจฺจเวกฺขณญาณํ ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺต’’นฺติ (วิภ. 804)ฯ

อิธ สมถวิปสฺสนาวิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘โย จ ปีติผรโณ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ ปญฺญาสีเสน เทสนา กตาติ ปญฺญาวเสน สํวณฺณนา กตาฯ ปญฺญา ปีติผรณตาติอาทีสุ สมาธิสหคตา เอวาติ ตตฺถ สมาธิวเสน สมโถ อุทฺธโฏฯ ตสฺมา ปีติสุขเจโตผรณตา วิเสสโต สมาธิวิปฺผารวเสน อิชฺฌนฺตีติ ตา ‘‘สมโถ’’ติ วุตฺตาฯ อิตรานิ ญาณวิปฺผารวเสนาติ ตานิ ‘‘วิปสฺสนา’’ติ วุตฺตานิฯ

[55] อิทานิ ตํ สมาธิํ อารมฺมณวเสน วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ทส กสิณายตนานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กสิณชฺฌานสงฺขาตานิ กสิณานิ จ ตานิ โยคิโน สุขวิเสสานํ อธิฏฺฐานภาวโต, มนายตนธมฺมายตนภาวโต จ อายตนานิ จาติ กสิณายตนานิฯ ปถวีกสิณนฺติ กตปริกมฺมํ ปถวีมณฺฑลมฺปิ, ตตฺถ ปวตฺตํ อุคฺคหปฏิภาคนิมิตฺตมฺปิ, ตสฺมิํ นิมิตฺเต อุปฺปนฺนชฺฌานมฺปิ วุจฺจติฯ เตสุ ฌานํ อิธาธิปฺเปตํฯ อากาสกสิณนฺติ กสิณุคฺฆาฏิมากาเส ปวตฺตปฐมารุปฺปชฺฌานํฯ วิญฺญาณกสิณนฺติ ปฐมารุปฺปวิญฺญาณารมฺมณํ ทุติยารุปฺปชฺฌานํฯ ปถวีกสิณาทิเก สุทฺธสมถภาวนาวเสน ปวตฺติเต สนฺธาย ‘‘อิมานิ อฏฺฐ กสิณานิ สมโถ’’ติ วุตฺตํฯ เสสกสิณทฺวยํ วิปสฺสนาธิฏฺฐานภาเวน ปวตฺตํ ‘‘วิปสฺสนา’’ติ วุตฺตํฯ

เอวนฺติ อิมินา นเยนฯ สพฺโพ อริยมคฺโคติ สมฺมาทิฏฺฐิอาทิภาเวน อภินฺโนปิ อริยมคฺโค สติปฏฺฐานาทิปุพฺพภาคปฏิปทาเภเทน อเนกเภทภินฺโน นิรวเสโส อริยมคฺโคฯ เยน เยน อากาเรนาติ อนภิชฺฌาทีสุ, ปจฺจุปฺปนฺนสุขตาทีสุ จ อากาเรสุ เยน เยน อากาเรน วุตฺโตฯ เตน เตนาติ เตสุ เตสุ อากาเรสุ เย เย สมถวเสน, เย จ เย จ วิปสฺสนาวเสน โยเชตุํ สมฺภวนฺติ, เตน เตน อากาเรน สมถวิปสฺสนาหิ อริยมคฺโค วิจินิตฺวา โยเชตพฺโพฯ เตติ สมถาธิฏฺฐานวิปสฺสนาธมฺมาฯ ตีหิ ธมฺเมหิ สงฺคหิตาติ ตีหิ อนุปสฺสนาธมฺเมหิ สงฺคหิตา, คณนํ คตาติ อตฺโถฯ กตเมหิ ตีหีติ? อาห ‘‘อนิจฺจตาย ทุกฺขตาย อนตฺตตายา’’ติฯ อนิจฺจตาย สหจรณโต วิปสฺสนา ‘‘อนิจฺจตา’’ติ วุตฺตาฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ

โส สมถวิปสฺสนํ ภาวยมาโน ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ ภาวยตีติ โส อริยมคฺคาธิคมาย ยุตฺตปฺปยุตฺโต โยคี กาเลน สมถํ สมาปชฺชนวเสน กาเลน วิปสฺสนํ สมฺมสนวเสน วฑฺฒยมาโน อนิมิตฺตวิโมกฺขมุขาทิสงฺขาตา ติสฺโส อนุปสฺสนา พฺรูเหติฯ ตโย ขนฺเธ ภาวยตีติ ติสฺโส อนุปสฺสนา อุปรูปริวิเสสํ ปาเปนฺโต สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ ปญฺญากฺขนฺโธติ เอเต ตโย ขนฺเธ วฑฺเฒติฯ ยสฺมา ปน ตีหิ ขนฺเธหิ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค สงฺคหิโต, ตสฺมา ‘‘ตโย ขนฺเธ ภาวยนฺโต อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยตี’’ติ วุตฺตํฯ

อิทานิ เยสํ ปุคฺคลานํ ยตฺถ สิกฺขนฺตานํ วิเสสโต นิยฺยานมุขานิ เยสญฺจ กิเลสานํ ปฏิปกฺขภูตานิ ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ, เตหิ สทฺธิํ ตานิ ทสฺเสตุํ ‘‘ราคจริโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อนิมิตฺเตน วิโมกฺขมุเขนาติ อนิจฺจานุปสฺสนายฯ สา หิ นิจฺจนิมิตฺตาทิสมุคฺฆาฏเนน อนิมิตฺโต, ราคาทีนํ สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา วิโมกฺโขติ ลทฺธนามสฺส อริยมคฺคสฺส มุขภาวโต ทฺวารภาวโต ‘‘อนิมิตฺตวิโมกฺขมุข’’นฺติ วุจฺจติฯ อธิจิตฺตสิกฺขายาติ สมาธิสฺมิํฯ สุขเวทนียํ ผสฺสํ อนุปคจฺฉนฺโตติ สุขเวทนาย หิตํ สุขเวทนาการณโต ผสฺสํ ตณฺหาย อนุปคจฺฉนฺโตฯ สุขํ เวทนํ ปริชานนฺโตติ ‘‘อยํ สุขา เวทนา วิปริณามาทินา ทุกฺขา’’ติ ปริชานนฺโต, สวิสยํ ราคํ สมติกฺกนฺโตฯ ‘‘ราคมลํ ปวาเหนฺโต’’ติอาทินา เตหิ ปริยาเยหิ ราคสฺเสว ปหานมาหฯ ‘‘โทสจริโต ปุคฺคโล’’ติอาทีสุปิ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ปญฺญาธิกสฺส สนฺตติสมูหกิจฺจารมฺมณาทิฆนวินิพฺโภเคน สงฺขาเรสุ อตฺตสุญฺญตา ปากฏา โหตีติ วิเสสโต อนตฺตานุปสฺสนา ปญฺญาปธานาติ อาห – ‘‘สุญฺญตวิโมกฺขมุขํ ปญฺญากฺขนฺโธ’’ติฯ ตถา สงฺขารานํ สรสปภงฺคุตาย อิตฺตรขณตฺตา อุปฺปนฺนานํ ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนํ สมฺมา สมาหิตสฺเสว ปากฏํ โหตีติ วิเสสโต อนิจฺจานุปสฺสนา สมาธิปฺปธานาติ อาห – ‘‘อนิมิตฺตวิโมกฺขมุขํ สมาธิกฺขนฺโธ’’ติฯ ตถา สีเลสุ ปริปูรการิโน ขนฺติพหุลสฺส อุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ อรติญฺจ อภิภุยฺย วิหรโต สงฺขารานํ ทุกฺขตา วิภูตา โหตีติ ทุกฺขานุปสฺสนา สีลปฺปธานาติ อาห – ‘‘อปฺปณิหิตวิโมกฺขมุขํ สีลกฺขนฺโธ’’ติฯ อิติ ตีหิ วิโมกฺขมุเขหิ ติณฺณํ ขนฺธานํ สงฺคหิตตฺตา วุตฺตํ – ‘‘โส ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ ภาวยนฺโต ตโย ขนฺเธ ภาวยตี’’ติฯ ยสฺมา จ ตีหิ จ ขนฺเธหิ อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส สงฺคหิตตฺตา ตโย ขนฺเธ ภาวยนฺโต ‘‘อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยตี’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมา เตหิ ตสฺส สงฺคหํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยา จ สมฺมาวาจา’’ติอาทิมาหฯ

ปุน ติณฺณํ ขนฺธานํ สมถวิปสฺสนาภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สีลกฺขนฺโธ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สีลกฺขนฺธสฺส ขนฺติปธานตฺตา, สมาธิสฺส พหูปการตฺตา จ สมถปกฺขภชนํ ทฏฺฐพฺพํฯ ภวงฺคานีติ อุปปตฺติภวสฺส องฺคานิฯ ทฺเว ปทานีติ ทฺเว ปาทาฯ เยภุยฺเยน หิ ปญฺจทส จรณธมฺมา สีลสมาธิสงฺคหิตาติฯ

ภาวิตกาโยติ อาภิสมาจาริกสีลสฺส ปาริปูริยา ภาวิตกาโยฯ อาทิพฺรหฺมจริยกสีลสฺส ปาริปูริยา ภาวิตสีโลฯ อถ วา ภาวิตกาโยติ อินฺทฺริยสํวเรน ภาวิตปญฺจทฺวารกาโยฯ ภาวิตสีโลติ อวสิฏฺฐสีลวเสน ภาวิตสีโลฯ สมฺมา กายภาวนาย สติ อจฺจนฺตํ กายทุจฺจริตปฺปหานํ อนวชฺชญฺจ อุฏฺฐานํ สมฺปชฺชติฯ ตถา อนุตฺตเร สีเล สิชฺฌมาเน อนวเสสโต มิจฺฉาวาจาย มิจฺฉาชีวสฺส จ ปหานํ สมฺปชฺชติฯ จิตฺตปญฺญาสุ จ ภาวิตาสุ สมฺมาสติสมฺมาสมาธิสมฺมาทิฏฺฐิสมฺมาสงฺกปฺปา ภาวนาปาริปูริํ คตา เอว โหนฺติ ตํสภาวตฺตา ตทุภยการณตฺตา จาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘กาเย ภาวิยมาเน’’ติอาทินาฯ

ปญฺจวิธํ อธิคมํ คจฺฉตีติ อริยมคฺคาธิคมเมว อวตฺถาวิเสสวเสน ปญฺจธา วิภชิตฺวา ทสฺเสติฯ อริยมคฺโค หิ ขิปฺปํ สกิํ เอกจิตฺตกฺขเณเนว จตูสุ สจฺเจสุ อตฺตนา อธิคนฺตพฺพํ อธิคจฺฉตีติ น ตสฺส โลกิยสมาปตฺติยา วิย วสิภาวนากิจฺจํ อตฺถีติ ขิปฺปาธิคโม จ โหติฯ ปชหิตพฺพานํ อจฺจนฺตวิมุตฺติวเสน ปชหนโต วิมุตฺตาธิคโม จฯ โลกิเยหิ มหนฺตานํ สีลกฺขนฺธาทีนํ อธิคมนภาวโต มหาธิคโม จฯ เตสํเยว วิปุลผลานํ อธิคมนโต วิปุลาธิคโม จฯ อตฺตนา กตฺตพฺพสฺส กสฺสจิ อนวเสสโต อนวเสสาธิคโม จ โหตีติฯ เก ปเนเต อธิคมา? เกจิ สมถานุภาเวน, เกจิ วิปสฺสนานุภาเวนาติ อิมํ วิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ สมเถนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[56] อิติ มหาเถโร ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติ คาถาย วเสน อรหตฺตผลวิมุตฺติมุเขน วิจยหารสมฺปาตํ นิทฺทิสนฺโต เทสนากุสลตาย อเนเกหิ สุตฺตปฺปเทเสหิ ตสฺสา ปุพฺพภาคปฏิปทาย ภาวนาวิเสสานํ ภาวนานิสํสานญฺจ วิภชนวเสน นานปฺปการโต วิจยหารํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทสนฺนํ ตถาคตพลานมฺปิ วเสน ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ โย เทสยตี’’ติอาทิมาหฯ โอวาเทน สาวเก น วิสํวาทยตีติ อตฺตโน อนุสิฏฺฐิยา ธมฺมสฺส สวนโต ‘‘สาวกา’’ติ ลทฺธนาเม เวเนยฺเย น วิปฺปลมฺเภติ น วญฺเจติ, วิสํวาทนเหตูนํ ปาปธมฺมานํ อริยมคฺเคน โพธิมูเล เอว สุปฺปหีนตฺตาฯ ติวิธนฺติ ติปฺปการํ, ตีหิ อากาเรหีติ อตฺโถฯ

อิทํ กโรถาติ อิมํ สรณคมนํ สีลาทิญฺจ อุปสมฺปชฺช วิหรถฯ อิมินา อุปาเยน กโรถาติ อเนนปิ วิธินา สรณานิ โสเธนฺตา สีลาทีนิ ปริปูเรนฺตา สมฺปาเทถฯ อิทํ โว กุรุมานานนฺติ อิทํ สรณคมนํ สีลาทิญฺจ ตุมฺหากํ อนุติฏฺฐนฺตานํ ทิฏฺฐธมฺมสมฺปรายนิพฺพานานํ วเสน หิตาย สุขาย จ ภวิสฺสติ, ตานิ สมฺปาเทถาติ อตฺโถฯ

เอวํ โอวทนาการํ ทสฺเสตฺวา ยํ วุตฺตํ – ‘‘โอวาเทน สาวเก น วิสํวาทยตี’’ติ, ตํ ตถาคตพเลหิ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘โส ตถา โอวทิโต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตถาติ เตน ปกาเรน ‘‘อิทํ กโรถ, อิมินา อุปาเยน กโรถา’’ติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรนฯ โอวทิโตติ ธมฺมเทสนาย สาสิโตฯ อนุสิฏฺโฐติ ตสฺเสว เววจนํฯ ตถา กโรนฺโตติ ยถานุสิฏฺฐํ ตถา กโรนฺโตฯ ตํ ภูมินฺติ ยสฺสา ภูมิยา อธิคมตฺถาย โอวทิโต, ตํ ทสฺสนภูมิญฺจ ภาวนาภูมิญฺจฯ เนตํ ฐานํ วิชฺชตีติ เอตํ การณํ น วิชฺชติฯ การณญฺหิ ติฏฺฐติ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ ‘‘ฐาน’’นฺติ วุจฺจติฯ ทุติยวาเร ภูมินฺติ สีลกฺขนฺเธน ปตฺตพฺพํ สมฺปตฺติภวสงฺขาตํ ภูมิํฯ

อิทานิ ยสฺมา ภควโต จตุเวสารชฺชานิปิ อวิปรีตสภาวตาย ปฐมผลญาณสฺส วิสยวิเสโส โหติ, ตสฺมา ตานิปิ ตสฺส วิสยภาเวน ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต สโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต สโตติ อหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, มยา สพฺเพ ธมฺมา อภิสมฺพุทฺธาติ ปฏิชานเนน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต สโตฯ อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตีติ ‘‘อิเม นาม ตยา ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธา’’ติ โกจิ สหธมฺเมน สเหตุนา สการเณน วจเนน, สุนกฺขตฺโต (ที. นิ. 3.1 อาทโย; ม. นิ. 1.146 อาทโย) วิย วิปฺปลปนฺตา ปน อปฺปมาณํฯ ตสฺมา สหธมฺเมน ปฏิโจเทสฺสตีติ เอตํ การณํ น วิชฺชติฯ เอส นโย เสสปเทสุปิฯ ยสฺส เต อตฺถาย ธมฺโม เทสิโตติ ราคาทีสุ ยสฺส ยสฺส ปหานตฺถาย อสุภภาวนาทิธมฺโม กถิโตฯ ตกฺกรสฺสาติ ตถา ปฏิปนฺนสฺสฯ วิเสสาธิคมนฺติ อภิญฺญาปฏิสมฺภิทาทิวิเสสาธิคมํฯ

อนฺตรายิกาติ อนฺตรายกรณํ อนฺตราโย, โส สีลํ เอเตสนฺติ อนฺตรายิกาฯ

อนฺตราเย นิยุตฺตา, อนฺตรายํ วา ผลํ อรหนฺติ, อนฺตรายปฺปโยชนาติ วา อนฺตรายิกาฯ เต ปน กมฺมกิเลสาทิเภเทน ปญฺจวิธาฯ อนิยฺยานิกาติ อริยมคฺควชฺชา สพฺเพ ธมฺมาฯ

ทิฏฺฐิสมฺปนฺโนติ มคฺคทิฏฺฐิยา สมฺปนฺโน โสตาปนฺโน อริยสาวโกฯ สุหตนฺติ อติวธิตํฯ อิทมฺปิ เอกเทสกถนเมวฯ มตกเปตาทิทานมฺปิ โส น กโรติ เอวฯ ปุถุชฺชโนติ ปุถูนํ กิเลสาภิสงฺขาราทีนํ ชนนาทีหิ การเณหิ ปุถุชฺชโนฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ปุถูนํ ชนนาทีหิ, การเณหิ ปุถุชฺชโน;

ปุถุชฺชนนฺโตคธตฺตา, ปุถุวายํ ชโน อิตี’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.7; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.2; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.51; ธ. ส. อฏฺฐ. 1007; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 2.1.130);

‘‘มาตร’’นฺติอาทีสุ ชนิกา มาตาฯ ชนโก จ ปิตาฯ มนุสฺสภูโต ขีณาสโว อรหาติ อธิปฺเปโตฯ กิํ ปน อริยสาวโก อญฺเญ ชีวิตา โวโรเปยฺยาติ? เอตมฺปิ อฏฺฐานํฯ สเจปิ ภวนฺตรคตํ อริยสาวกํ อตฺตโน อริยสาวกภาวํ อชานนฺตมฺปิ โกจิ เอวํ วเทยฺย ‘‘อิทํ กุนฺถกิปิลฺลิกํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา สกลจกฺกวาฬคพฺเภ จกฺกวตฺติรชฺชํ ปฏิปชฺชาหี’’ติ, เนว โส นํ ชีวิตา โวโรเปยฺยฯ อถาปิ เอวํ วเทยฺยุํ – ‘‘สเจ อิมํ น ฆาเตสฺสสิ, สีสํ เต ฉินฺทิสฺสามา’’ติ, สีสเมวสฺส ฉินฺเทยฺยุํ, เนว โส ตํ ฆาเตยฺยฯ ปุถุชฺชนภาวสฺส ปน มหาสาวชฺชภาวทสฺสนตฺถํ อริยภาวสฺส จ พลทีปนตฺถํ เอวํ วุตฺตํฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – สาวชฺโช วต ปุถุชฺชนภาโวฯ ยตฺร หิ นาม มาตุฆากาทีนิปิ อานนฺตริยานิ กริสฺสติ, มหาพโลว จ อริยภาโว, โย เอตานิ กมฺมานิ น กโรตีติฯ

สงฺฆํ ภินฺเทยฺยาติ สมานสํวาสกํ สมานสีมายํ ฐิตํ ปญฺจหิ การเณหิ สงฺฆํ ภินฺเทยฺยฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ปญฺจหุปาลิ, อากาเรหิ สงฺโฆ ภิชฺชติ กมฺเมน อุทฺเทเสน โวหรนฺโต อนุสฺสาวเนน สลากคฺคาเหนา’’ติ (ปริ. 458)ฯ

ตตฺถ กมฺเมนาติ อปโลกนาทีสุ จตูสุ กมฺเมสุ อญฺญตรกมฺเมนฯ อุทฺเทเสนาติ ปญฺจสุ ปาติโมกฺขุทฺเทเสสุ อญฺญตเรน อุทฺเทเสนฯ

โวหรนฺโตติ กถยนฺโต, ตาหิ ตาหิ อุปปตฺตีหิ ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติอาทีนิ อฏฺฐารสเภทกรวตฺถูนิ ทีปยนฺโตฯ อนุสฺสาวเนนาติ ‘‘นนุ ตุมฺเห ชานาถ มยฺหํ อุจฺจกุลา ปพฺพชิตภาวํ พหุสฺสุตภาวญฺจ, มาทิโส นาม อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สตฺถุสาสนํ คาเหยฺยาติ กิํ ตุมฺหากํ จิตฺตมฺปิ อุปฺปาเทตุํ ยุตฺตํ, กิมหํ อปายโต น ภายามี’’ติอาทินา นเยน กณฺณมูเล วจีเภทํ กตฺวา อนุสฺสาวเนนฯ สลากคฺคาเหนาติ เอวํ อนุสฺสาเวตฺวา เตสํ จิตฺตํ อุปตฺถมฺเภตฺวา อนิวตฺติธมฺมํ กตฺวา ‘‘คณฺหถ อิมํ สลาก’’นฺติ สลากคฺคาเหนฯ

เอตฺถ จ กมฺมเมว อุทฺเทโส วา ปมาณํ, โวหารานุสฺสาวนสลากคฺคาหาปนํ ปน ปุพฺพภาโค ฯ อฏฺฐารสวตฺถุทีปนวเสน หิ โวหรนฺเตน ตตฺถ รุจิชนนตฺถํ อนุสฺสาเวตฺวา สลากาย คาหิตายปิ อภินฺโน เอว โหติ สงฺโฆฯ ยทา ปน เอวํ จตฺตาโร วา อติเรกา วา สลากํ คาเหตฺวา อาเวณิกํ กมฺมํ วา อุทฺเทสํ วา กโรนฺติ, ตทา สงฺโฆ ภินฺโน นาม โหติฯ เอวํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สงฺฆํ ภินฺเทยฺย สงฺฆราชิํ วา ชเนยฺยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตีติฯ

ทุฏฺฐจิตฺโตติ วธกจิตฺเตน ปทุฏฺฐจิตฺโตฯ โลหิตํ อุปฺปาเทยฺยาติ ชีวมานกสรีเร ขุทฺทกมกฺขิกาย ปิวนมตฺตมฺปิ โลหิตํ อุปฺปาเทยฺยฯ เอตฺตาวตา หิ มาตุฆาตาทีนิ ปญฺจานนฺตริยกมฺมานิ ทสฺสิตานิ โหนฺติฯ ยานิ ปุถุชฺชโน กโรติ, น อริยสาวโกฯ ทุฏฺฐจิตฺโตติ วินาสจิตฺเตน ปทุฏฺฐจิตฺโตฯ ถูปนฺติ เจติยํฯ ภินฺเทยฺยาติ นาเสยฺยฯ

อญฺญํ สตฺถารนฺติ ‘‘อยํ เม สตฺถา สตฺถุ กิจฺจํ กาตุํ สมตฺโถ’’ติ ภวนฺตเรปิ อญฺญํ ติตฺถกรํฯ อปทิเสยฺยาติ ‘‘อยํ เม สตฺถา’’ติ เอวํ คณฺเหยฺยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ อิโต พหิทฺธา อญฺญํ ทกฺขิเณยฺยํ ปริเยเสยฺยาติ สาสนโต พหิทฺธา อญฺญํ พาหิรกํ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา ‘‘อยํ ทกฺขิณารโห, อิมสฺมิํ กตา การา มหปฺผลา ภวิสฺสนฺตี’’ติ อธิปฺปาเยน ตสฺมิํ ปฏิปชฺเชยฺยาติ อตฺโถฯ กุตูหลมงฺคเลน สุทฺธิํ ปจฺเจยฺยาติ ‘‘อิมินา อิทํ ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ ปวตฺตตฺตา กุตูหลสงฺขาเตน ทิฏฺฐสุตมุตมงฺคเลน อตฺตโน สุทฺธิํ โวทานํ สทฺทเหยฺยฯ

[57] อิตฺถี ราชา จกฺกวตฺตี สิยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตีติ ยสฺมา อิตฺถิยา โกโสหิตวตฺถคุยฺหาทีนํ อภาเวน ลกฺขณานิ น ปริปูรนฺติ, อิตฺถิรตนาภาเวน จ สตฺตรตนสมงฺคิตา น สมฺปชฺชติฯ สพฺพมนุสฺสานมฺปิ จ น อธิโก อตฺตภาโว โหติ, ตสฺมา ‘‘อิตฺถี…เป.… วิชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺมา สกฺกตฺตาทีนิ ตีณิ ฐานานิ อุตฺตมานิ, อิตฺถิลิงฺคญฺจ หีนํ, ตสฺมา ตสฺสา สกฺกตฺตาทีนิปิ ปฏิสิทฺธานีติฯ นนุ จ ยถา อิตฺถิลิงฺคํ, เอวํ ปุริสลิงฺคมฺปิ พฺรหฺมโลเก นตฺถิ, ตสฺมา ปุริโส มหาพฺรหฺมา สิยาติ น วตฺตพฺพนฺติ? โน น วตฺตพฺพํฯ กสฺมา? อิธ ปุริสสฺส ตตฺถ นิพฺพตฺตนโตฯ อิตฺถิโย หิ อิธ ฌานํ ภาเวตฺวา กาลํ กตฺวา พฺรหฺมปาริสชฺชานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, น มหาพฺรหฺมานํฯ ปุริโส ปน กตฺถจิ น อุปฺปชฺชตีติ น วตฺตพฺโพฯ สมาเนปิ ตตฺถ อุภยลิงฺคาภาเว ปุริสสณฺฐานาว ตตฺถ พฺรหฺมาโน, น อิตฺถิสณฺฐานา, ตสฺมา สุวุตฺตเมตํฯ อิตฺถี ตถาคโตติ เอตฺถ ติฏฺฐตุ ตาว สพฺพญฺญุคุเณ นิพฺพตฺเตตฺวา โลกานํ ตารณสมตฺโถ พุทฺธภาโว, ปณิธานมตฺตมฺปิ อิตฺถิยา น สมฺปชฺชติฯ

‘‘มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ, เหตุ สตฺถารทสฺสนํ;

ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ, อธิกาโร จ ฉนฺทตา;

อฏฺฐธมฺมสโมธานา, อภินีหาโร สมิชฺฌตี’’ติฯ (พุ. วํ. 2.59) –

อิมานิ หิ ปณิธานสมฺปตฺติการณานิฯ อิติ ปณิธานมตฺตมฺปิ สมฺปาเทตุํ อสมตฺถาย อิตฺถิยา กุโต พุทฺธภาโวติ ‘‘อิตฺถี ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ สิยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ สพฺพาการปริปูโร ปุญฺญุสฺสโย สพฺพาการปริปูรเมว อตฺตภาวํ นิพฺพตฺเตตีติ ปุริโสว อรหํ โหติ สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ

เอกิสฺสา โลกธาตุยาติ ทสสหสฺสิโลกธาตุยา, ยา ชาติเขตฺตนฺติ วุจฺจติฯ สา หิ ตถาคตสฺส คพฺโภกฺกนฺติกาลาทีสุ กมฺปติฯ อาณาเขตฺตํ ปน โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬํฯ ยา เอกโต สํวฏฺฏติ จ วิวฏฺฏติ จ, ยตฺถ จ อาฏานาฏิยปริตฺตาทีนํ (ที. นิ. 3.277 อาทโย) อาณา ปวตฺตติฯ วิสยเขตฺตสฺส ปริมาณํ นตฺถิฯ พุทฺธานญฺหิ ‘‘ยาวตกํ ญาณํ ตาวตกํ เนยฺยํ, ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ ญาณํ, เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เนยฺย’’นฺติ (มหานิ. 69; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 85; ปฏิ. ม. 3.5) วจนโต อวิสโย นาม นตฺถิฯ อิติ อิเมสุ ตีสุ เขตฺเตสุ ติสฺโส สงฺคีติโย อารุฬฺเห เตปิฏเก พุทฺธวจเน ‘‘ฐเปตฺวา อิมํ จกฺกวาฬํ อญฺญสฺมิํ จกฺกวาเฬ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ สุตฺตํ นตฺถิ, น อุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อตฺถิฯ

อปุพฺพํ อจริมนฺติ อปุเร อปจฺฉา เอกโต น อุปฺปชฺชนฺติ, ปุเร วา ปจฺฉา วา อุปฺปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ คพฺโภกฺกนฺติโต ปุพฺเพ ปุเรติ เวทิตพฺพํฯ ตโต ปฏฺฐาย หิ ทสสหสฺสิจกฺกวาฬกมฺปเนน เขตฺตปริคฺคโห กโต นาม โหติ, อญฺญสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ นตฺถิฯ ธาตุปรินิพฺพานโต ปรํ ปน ปจฺฉา, ตโต เหฏฺฐาปิ อญฺญสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ นตฺถิ, อุทฺธํ น วาริตาฯ

กสฺมา ปน อปุพฺพํ อจริมํ น อุปฺปชฺชนฺตีติ? อนจฺฉริยตฺตาฯ อจฺฉริยมนุสฺสา หิ พุทฺธา ภควนฺโตฯ ยถาห – ‘‘เอกปุคฺคโล, ภิกฺขเว, โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อจฺฉริยมนุสฺโส’’ติอาทิ (อ. นิ. 1.171)ฯ ยทิ จ อเนเก พุทฺธา เอกโต อุปฺปชฺเชยฺยุํ, อนจฺฉริยา ภเวยฺยุํฯ เทสนาย จ วิเสสาภาวโตฯ ยญฺหิ สติปฏฺฐานาทิเภทํ ธมฺมํ เอโก เทเสติ, อญฺเญนปิ โส เอว เทเสตพฺโพ สิยา, วิวาทภาวโต จฯ พหูสุ หิ พุทฺเธสุ เอกโต อุปฺปนฺเนสุ พหูนํ อาจริยานํ อนฺเตวาสิกา วิย ‘‘อมฺหากํ พุทฺโธ ปาสาทิโก’’ติอาทินา เตสํ สาวกา วิวเทยฺยุํฯ กิํ วา เอเตน การณคเวสเนน, ธมฺมตาเวสา ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว ตถาคตา เอกโต น อุปฺปชฺชนฺตีติ (มิ. ป. 5.1.1)ฯ

ยถา นิมฺพพีชโกสาตกิพีชาทีนิ มธุรํ ผลํ น นิพฺพตฺเตนฺติ, อสาตํ อมธุรเมว ผลํ นิพฺพตฺเตนฺติ, เอวํ กายทุจฺจริตาทีนิ มธุรวิปากํ น นิพฺพตฺเตนฺติ อมธุรเมว นิพฺพตฺเตนฺติฯ ยถา จ อุจฺฉุพีชสาลิพีชาทีนิ มธุรํ สาทุรสเมว ผลํ นิพฺพตฺเตนฺติ น อสาตํ กฏุกํฯ เอวํ กายสุจริตาทีนิ มธุรเมว วิปากํ นิพฺพตฺเตนฺติ น อมธุรํฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ยาทิสํ วปเต พีชํ, ตาทิสํ หรเต ผลํ;

กลฺยาณการี กลฺยาณํ, ปาปการี จ ปาปก’’นฺติฯ (สํ. นิ. 1.256; เนตฺติ. 122);

ตสฺมา ‘‘ติณฺณํ ทุจฺจริตาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

อญฺญตโร สมโณ วา พฺราหฺมโณ วาติ โย โกจิ ปพฺพชฺชามตฺเตน สมโณ วา ชาติมตฺเตน พฺราหฺมโณ วาฯ ปาปิจฺโฉ สมฺภาวนาธิปฺปาเยน วิมฺหาปนโต กุหโกฯ ปจฺจยสนฺนิสฺสิตาย ปยุตฺตวาจาย วเสน ลปโกฯ ปจฺจยนิพฺพตฺตกนิมิตฺตาวจรโต เนมิตฺตโกฯ

กุหนลปนเนมิตฺตกตฺตํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวาติ กุหนาทิภาวเมว ปุรกฺขตฺวา สนฺตินฺทฺริโย สนฺตมานโส วิย จรนฺโตฯ ปญฺจ นีวรเณติ กามจฺฉนฺทาทิเก ปญฺจ นีวรเณฯ อปฺปหาย อสมุจฺฉินฺทิตฺวา, เจตโส อุปกฺกิเลเสติ นีวรเณฯ นีวรณา หิ จิตฺตํ อุปกฺกิเลเสนฺติ กิลิฏฺฐํ กโรนฺติ วิพาเธนฺติ อุปตาเปนฺติ จฯ ตสฺมา ‘‘เจตโส อุปกฺกิเลสา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ปญฺญาย ทุพฺพลีกรเณติ นีวรเณฯ นีวรณา หิ อุปฺปชฺชมานา อนุปฺปนฺนาย ปญฺญาย อุปฺปชฺชิตุํ น เทนฺติฯ ตสฺมา ‘‘ปญฺญาย ทุพฺพลีกรณา’’ติ วุจฺจนฺติฯ อนุปฏฺฐิตสฺสตีติ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ น อุปฏฺฐิตสฺสติฯ อภาวยิตฺวาติ อวฑฺฒยิตฺวาฯ อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธินฺติ อรหตฺตปทฏฺฐานํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ

ปจฺฉิมวาเร อญฺญตโร สมโณ วา พฺราหฺมโณ วาติ สพฺพญฺญุโพธิสตฺตํ สนฺธาย วทติฯ ตตฺถ สพฺพโทสาปคโตติ สพฺเพหิ ปารมิตาปฏิปกฺขภูเตหิ โทเสหิ อปคโตฯ เอเตน ปริปูริตปารมิภาวํ ทสฺเสติฯ สติปฏฺฐานานิ วิปสฺสนา, โพชฺฌงฺโค มคฺโค, อนุตฺตรา สมฺมาสมฺโพธิ อรหตฺตํฯ สติปฏฺฐานานิ วา วิปสฺสนา, โพชฺฌงฺคา มิสฺสกา, สมฺมาสมฺโพธิ อรหตฺตเมวฯ เสสํ อนนฺตรวาเร วุตฺตปฏิปกฺขโต เวทิตพฺพํฯ ยํ เอตฺถ ญาณนฺติ ยํ เอตสฺมิํ ยถาวุตฺเต ฐาเน จ ฐานํ, อฏฺฐาเน จ อฏฺฐานนฺติ ปวตฺตํ ญาณํฯ เหตุโสติ ตสฺส ฐานสฺส อฏฺฐานสฺส จ เหตุโตฯ ฐานโสติ ตงฺขเณ เอว อาวชฺชนสมนนฺตรํฯ อโนธิโสติ โอธิอภาเวน, กิญฺจิ อนวเสเสตฺวาติ อตฺโถฯ

อิติ ฐานาฏฺฐานคตาติอาทีสุ เอวํ ฐานาฏฺฐานภาวํ คตาฯ สพฺเพติ ขยวยวิรชฺชนนิรุชฺฌนสภาวา สงฺขตธมฺมา, เต เอว จ สตฺตปญฺญตฺติยา อุปาทานภูตา เกจิ สคฺคูปคา เย ธมฺมจาริโน, เกจิ อปายูปคา เย อธมฺมจาริโน, เกจิ นิพฺพานูปคา เย กมฺมกฺขยกรํ อริยมคฺคํ ปฏิปนฺนาฯ

[58] อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘สพฺเพ สตฺตา มริสฺสนฺตี’’ติ คาถาทฺวยมาหฯ ตสฺส อตฺถํ ‘‘สพฺเพ สตฺตาติ อริยา จ อนริยา จา’’ติอาทินา สยเมว นิทฺทิสติฯ ตตฺถ ชีวิตปริยนฺโต มรณปริยนฺโตติ ชีวิตสฺส ปริยนฺโต นาม มรณสงฺขาโต อนฺโตฯ

ยถากมฺมํ คมิสฺสนฺตีติ เอตฺถ ยเทตํ สตฺตานํ ยถากมฺมํ คมนํ, อยํ กมฺมสฺสกตาติ อตฺโถ ฯ กมฺมานํ ผลทสฺสาวิตา จ อวิปฺปวาโส จาติ ‘‘ปุญฺญปาปผลูปคา’’ติ อิมินา วจเนน กมฺมานํ ผลสฺส ปจฺจกฺขการิตา, กตูปจิตานํ กมฺมานํ อตฺตโน ผลสฺส อปฺปทานาภาโว จ ทสฺสิโตติ อตฺโถฯ

กมฺมเมว กมฺมนฺตํ, ปาปํ กมฺมนฺตํ เอเตสนฺติ ปาปกมฺมนฺตา, ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปุญฺญสงฺขารา’’ติ วุตฺตํฯ อปุญฺโญ สงฺขาโร เอเตสนฺติ อปุญฺญสงฺขาราฯ ปาปกมฺมนฺตาติ วา นิสฺสกฺกวจนํ, ปาปกมฺมนฺตเหตูติ อตฺโถฯ ตถา ปุญฺญสงฺขาราติอาทีสุปิฯ ปุน ‘‘นิรยํ ปาปกมฺมนฺตา’’ติอาทินา อนฺตทฺวเยน สทฺธิํ มชฺฌิมปฏิปทํ ทสฺเสติฯ ตถา ‘‘อยํ สํกิเลโส’’ติอาทินา วฏฺฏวิวฏฺฏวเสน อาทีนวสฺสาทนิสฺสรณวเสน เหตุผลวเสน จ คาถายํ ตโย อตฺถวิกปฺปา ทสฺสิตาฯ ปุน ‘‘นิรยํ ปาปกมฺมนฺตาติ อยํ สํกิเลโส’’ติอาทินา โวทานวเสน คาถาย อตฺถํ ทสฺเสติฯ

[59] เตน เตนาติ เตน เตน อชฺโฌสิตวตฺถุนา รูปภวอรูปภวาทินาฯ ฉตฺติํสาติ กามตณฺหา ตาว รูปาทิวิสยเภเทน ฉ, ตถา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา จาติ อฏฺฐารสฯ ตา เอว อชฺฌตฺติเกสุ รูปาทีสุ อฏฺฐารส, พาหิเรสุ รูปาทีสุ อฏฺฐารสาติ เอวํ ฉตฺติํสฯ เยน เยนาติ ‘‘สุภํ สุข’’นฺติอาทินาฯ

โวทานํ ติวิธํ ขนฺธตฺตยวเสนาติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตณฺหาสํกิเลโส’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปุน ‘‘สพฺเพ สตฺตา มริสฺสนฺตี’’ติอาทิ ปฏิปทาวิภาเคน คาถานมตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถ คามินีติ ตตฺถ ตตฺเถว นิพฺพาเน คามินี, นิพฺพานสฺส คมนสีลาติ อตฺโถฯ

ปุน ตตฺถตตฺถคามินีสพฺพตฺถคามินีนํ ปฏิปทานํ วิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตโย ราสี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยนฺติ ยํ นิรยาทิฯ ตํ ตํ ฐานํ ยถารหํ คเมตีติ สพฺพตฺถคามินีฯ ปฏิปทาสงฺขาเต อปุญฺญกมฺเม ปุญฺญกมฺเม จ กมฺมกฺขยกรณกมฺเม จ วิภาคโส ภควโต ปวตฺตนญาณํฯ อิทํ สพฺพตฺถคามินี ปฏิปทาญาณํ นาม ตถาคตพลํฯ อิมินา หิ ญาเณน ภควา สพฺพมฺปิ ปฏิปทํ ยถาภูตํ ปชานาติฯ

กถํ? สกลคามวาสิเกสุปิ เอกํ สูกรํ วา มิคํ วา มาเรนฺเตสุ สพฺเพสํ เจตนา ปรสฺส ชีวิตินฺทฺริยารมฺมณาว โหติ, ตํ ปน กมฺมํ เตสํ อายูหนกฺขเณเยว นานา โหติฯ

เตสุ หิ เอโก อาทเรน กโรติ, เอโก ‘‘ตฺวมฺปิ กโรหี’’ติ ปเรหิ นิปฺปีฬิโต กโรติ , เอโก สมานจฺฉนฺโท วิย หุตฺวา อปฺปฏิพาหมาโน วิจรติฯ เตสุ เอโก เตเนว กมฺเมน นิรเย นิพฺพตฺตติ, เอโก ติรจฺฉานโยนิยํ, เอโก เปตฺติวิสเย, ตํ ตถาคโต อายูหนกฺขเณ เอว ‘‘อิมินา นีหาเรน อายูหิตตฺตา เอส นิรเย นิพฺพตฺติสฺสติ, เอส ติรจฺฉานโยนิยํ, เอส เปตฺติวิสเย’’ติ ชานาติฯ นิรเย นิพฺพตฺตนกมฺปิ ‘‘เอส อฏฺฐสุ มหานิรเยสุ นิพฺพตฺติสฺสติ, เอส โสฬสสุ อุสฺสเทสู’’ติ ชานาติฯ ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺตนกมฺปิ ‘‘เอส อปาทโก ภวิสฺสติ, เอส ทฺวิปาทโก, เอส จตุปฺปาทโก, เอส พหุปฺปาทโก’’ติ ชานาติฯ เปตฺติวิสเย นิพฺพตฺตนกมฺปิ ‘‘เอส นิชฺฌามตณฺหิโก ภวิสฺสติ, เอส ขุปฺปิปาสิโก, เอส ปรทตฺตูปชีวี’’ติ ชานาติฯ

‘‘เตสุ จ กมฺเมสุ อิทํ กมฺมํ ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒิสฺสติ, อิทํ นากฑฺฒิสฺสติ ทุพฺพลํ ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา อุปธิเวปกฺกมตฺตํ ภวิสฺสตี’’ติ ชานาติฯ ตถา สกลคามวาสิเกสุ เอกโต ทานํ ททมาเนสุ สพฺเพสมฺปิ เจตนา เทยฺยธมฺมารมฺมณาว โหติ, ตํ ปน กมฺมํ เตสํ อายูหนกฺขเณ เอว นานํ โหติฯ เตสุ หิ เกจิ เทวโลเก นิพฺพตฺตนฺติ, เกจิ มนุสฺสโลเก, ตํ ตถาคโต อายูหนกฺขเณ เอว ‘‘อิมินา นีหาเรน อายูหิตตฺตา เอส มนุสฺสโลเก นิพฺพตฺติสฺสติ, เอส เทวโลเก’’ติ ชานาติฯ ตตฺถปิ ‘‘เอส ปรนิมฺมิตวสวตฺตีสุ นิพฺพตฺติสฺสติ, เอส ภุมฺมเทเวสุ นิพฺพตฺติสฺสติ, เอส เชฏฺฐกเทวราชา หุตฺวา, เอส ตสฺส ทุติยํ ตติยํ วา ฐานนฺตรํ กโรนฺโต ปริจารโก หุตฺวา นิพฺพตฺติสฺสตี’’ติ ชานาติฯ

‘‘เตสุ จ กมฺเมสุ อิทํ ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒิตุํ สกฺขิสฺสติ, อิทํ น สกฺขิสฺสติ ทุพฺพลํ ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา อุปธิเวปกฺกมตฺตํ ภวิสฺสตี’’ติ ชานาติฯ ตถา ‘‘วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปนฺเตสุ จ เอส อิมินา นีหาเรน วิปสฺสนาย อารทฺธตฺตา อรหา ภวิสฺสติ, เอส อนาคามี, เอส สกทาคามี, เอส โสตาปนฺโน, เอกพีชี โกลํโกโล สตฺตกฺขตฺตุปรโม, เอส มคฺคํ ปตฺตุํ น สกฺขิสฺสติ ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนายเมว ฐสฺสติ, เอส ปจฺจยปริคฺคเห, เอส นามรูปปริคฺคเห, อรูปปริคฺคเห จ ฐสฺสติ, เอส มหาภูตมตฺตเมว ววตฺถเปสฺสติ, เอส กิญฺจิ สลฺลกฺเขตุํ น สกฺขิสฺสตี’’ติ ชานาติฯ ‘‘กสิณปริกมฺมํ กโรนฺเตสุปิ เอส ปริกมฺมมตฺเต เอว ฐสฺสติ, เอส นิมิตฺตํ อุปฺปาเทตุํ สกฺขิสฺสติ, น อปฺปนํฯ

เอส อปฺปนมฺปิ อุปฺปาเทสฺสติ, เอส ฌานํ อธิคมิสฺสติ, น อุปริวิเสสํฯ เอส อุปริวิเสสมฺปิ อธิคมิสฺสตี’’ติ ชานาติฯ

อเนกธาตูติ อเนกา จกฺขาทโย ปถวาทโย จ ธาตุโย เอตสฺสาติ อเนกธาตุ, พหุธาตูติ อตฺโถฯ โลโกติ ขนฺธายตนาทิโลโกฯ จกฺขุธาตูติอาทิ ยาหิ ธาตูหิ ‘‘อเนกธาตู’’ติ โลโก วุตฺโต, ตาสํ สรูปโต ทสฺสนํฯ ตตฺถ สภาวฏฺเฐน นิสฺสตฺตฏฺเฐน จ ธาตุฯ จกฺขุ เอว ธาตุ จกฺขุธาตุฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ กามธาตูติ เอตฺถ ทฺเว กามา กิเลสกาโม จ วตฺถุกาโม จฯ กิเลสกามปกฺเข กามปฏิสํยุตฺโต ธาตุ กามธาตุ, กามวิตกฺกสฺเสตํ นามํฯ วตฺถุกามปกฺเข ปน กามาวจรธมฺมา กาโม อุตฺตรปทโลเปน, กาโม จ โส ธาตุ จาติ กามธาตุฯ พฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต ธาตุ พฺยาปาทธาตุ, พฺยาปาทวิตกฺกสฺเสตํ นามํฯ พฺยาปาโทว ธาตุ พฺยาปาทธาตุ, ทสอาฆาตวตฺถุวิสยสฺส ปฏิฆสฺเสตํ นามํฯ วิหิํสาปฏิสํยุตฺโต ธาตุ วิหิํสาธาตุ, วิหิํสาวิตกฺโกฯ วิหิํสา เอว วา ธาตุ วิหิํสาธาตุ, ปรสตฺตวิเหสนสฺเสตํ นามํฯ เนกฺขมฺมอพฺยาปาทอวิหิํสาธาตุโย เนกฺขมฺมวิตกฺกาทโย สพฺพกุสลธมฺมา เมตฺตากรุณา จาติ เวทิตพฺพํฯ รูปธาตูติ รูปภโว, สพฺเพ วา รูปธมฺมาฯ อรูปธาตูติ อรูปภโว, อรูปธมฺมา วาฯ นิโรธธาตูติ นิโรธตณฺหาฯ สงฺขารธาตูติ สพฺเพ สงฺขตธมฺมาฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยํฯ

อญฺญมญฺญวิลกฺขณตฺตา นานปฺปการา ธาตุโย เอตสฺมินฺติ นานาธาตุ, โลโกฯ เตเนวาห – ‘‘อญฺญา จกฺขุธาตุ ยาว อญฺญา นิพฺพานธาตู’’ติ, ยถา จ อิทํ ญาณํ จกฺขุธาตุอาทิเภเทน อุปาทินฺนกสงฺขารโลกสฺส วเสน อเนกธาตุนานาธาตุโลกํ ปชานาติ, เอวํ อนุปาทินฺนกสงฺขารโลกสฺสปิ วเสน ตํ ปชานาติฯ ปจฺเจกพุทฺธา หิ ทฺเว จ อคฺคสาวกา อุปาทินฺนกสงฺขารโลกสฺเสว นานตฺตํ ชานนฺติ, ตมฺปิ เอกเทเสเนว, น นิปฺปเทสโตฯ อนุปาทินฺนกสงฺขารโลกสฺส ปน นานตฺตํ น ชานนฺติฯ ภควา ปน ‘‘อิมาย นาม ธาตุยา อุสฺสนฺนาย อิมสฺส รุกฺขสฺส ขนฺโธ เสโต โหติ, อิมสฺส กาโฬ, อิมสฺส มฏฺโฐ, อิมสฺส ผรุโส, อิมสฺส พหโล, อิมสฺส ตนุตฺตโจฯ

อิมาย นาม ธาตุยา อุสฺสนฺนาย อิมสฺส รุกฺขสฺส ปตฺตํ วณฺณสณฺฐานาทิวเสน เอวรูปํ นาม โหติ, อิมาย นาม ธาตุยา อุสฺสนฺนตฺตา อิมสฺส รุกฺขสฺส ปุปฺผํ นีลํ โหติ ปีตกํ โลหิตกํ โอทาตํ สุคนฺธํ ทุคฺคนฺธํ, อิมาย นาม ธาตุยา อุสฺสนฺนาย ผลํ ขุทฺทกํ มหนฺตํ ทีฆํ วฏฺฏํ สุสณฺฐานํ ทุสฺสณฺฐานํ มฏฺฐํ ผรุสํ สุคนฺธํ ทุคฺคนฺธํ ติตฺตํ มธุรํ กฏุกํ อมฺพิลํ กสาวํ โหติ, อิมาย นาม ธาตุยา อุสฺสนฺนาย อิมสฺส รุกฺขสฺส กณฺฏโก ติขิโณ โหติ, อติขิโณ อุชุโก กุฏิโล กณฺโห นีโล โอทาโต โหตี’’ติ เอวํ อนุปาทินฺนสงฺขารโลกสฺสาปิ วเสน อเนกธาตุนานาธาตุภาวํ ชานาติฯ สพฺพญฺญุพุทฺธานํ เอว หิ เอตํ พลํ, น อญฺเญสํฯ

[60] ยํ ยเทว ธาตุนฺติ ยํ กิญฺจิ หีนาทิสภาวํฯ ยสฺมา อธิมุตฺติ นาม อชฺฌาสยธาตุ, ตสฺมา อธิมุจฺจนํ อชฺฌาสยสฺส หีนาทิสภาเวน ปวตฺตนํฯ ตํ ปน ตสฺส ตํ ตํ อธิฏฺฐหนํ อภินิวิสนญฺจ โหตีติ อาห – ‘‘อธิมุจฺจนฺติ, ตํ ตเทว อธิฏฺฐหนฺติ อภินิวิสนฺตี’’ติฯ อธิมุจฺจนสฺส วิสยํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘เกจิ รูปาธิมุตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ นานาธิมุตฺติกตาญาณนฺติ หีนาทิวเสน นานาธิมุตฺติกตาย ญาณํฯ

เต ยถาธิมุตฺตา จ ภวนฺตีติ เต หีนาธิมุตฺติกา ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ยถา ยถา อธิมุตฺตา โหนฺติฯ ตํ ตํ กมฺมสมาทานํ สมาทิยนฺตีติ อธิมุตฺติอนุรูปํ ตํ ตํ อตฺตนา สมาทิยิตพฺพํ กตฺตพฺพํ กมฺมํ กโรนฺติ, ตานิ กมฺมสมาทานานิ สมุฏฺฐานวเสน วิภชนฺโต ‘‘เต ฉพฺพิธํ กมฺม’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ เกจิ โลภวเสน กมฺมํ สมาทิยนฺตีติ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ตํ วิภชฺชมานนฺติ ตํ สมุฏฺฐานวเสน ฉพฺพิธํ ปุน ปวตฺตินิวตฺติวเสน วิภชฺชมานํ ทุวิธํฯ

ยํ โลภวเสน โทสวเสน โมหวเสน จ กมฺมํ กโรตีติ ทสอกุสลกมฺมปถกมฺมํ สนฺธาย วทติฯ ตญฺหิ สํกิลิฏฺฐตาย กาฬกนฺติ กณฺหํฯ อปาเยสุ นิพฺพตฺตาปนโต กาฬกวิปากนฺติ กณฺหวิปากํฯ ยํ สทฺธาวเสน กมฺมํ กโรตีติ ทสกุสลกมฺมปถกมฺมํฯ ตญฺหิ อสํกิลิฏฺฐตฺตา ปณฺฑรนฺติ สุกฺกํฯ สคฺเค นิพฺพตฺตาปนโต ปณฺฑรวิปากตฺตา สุกฺกวิปากํฯ ยํ โลภวเสน โทสวเสน โมหวเสน สทฺธาวเสน จ กมฺมํ กโรติ, อิทํ กณฺหสุกฺกนฺติ โวมิสฺสกกมฺมํฯ กณฺหสุกฺกวิปากนฺติ สุขทุกฺขวิปากํฯ

มิสฺสกกมฺมญฺหิ กตฺวา อกุสลวเลน ติรจฺฉานโยนิยํ มงฺคลหตฺถิภาวํ อุปปนฺโน กุสเลน ปวตฺเต สุขํ อนุภวติ, กุสเลน ราชกุเล นิพฺพตฺโตปิ อกุสเลน ทุกฺขํ เวทยติฯ ยํ วีริยวเสน ปญฺญาวเสน จ กมฺมํ กโรติ, อิทํ กมฺมํ อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากนฺติ กมฺมกฺขยกรา จตุมคฺคเจตนาฯ ตญฺหิ ยทิ กณฺหํ ภเวยฺย, กณฺหวิปากํ ทเทยฺยฯ ยทิ สุกฺกํ ภเวยฺย, สุกฺกอุปปตฺติปริยาปนฺนํ วิปากํ ทเทยฺยฯ อุภยวิปากสฺส ปน อปฺปทานโต อกณฺหอสุกฺกวิปากนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ

กมฺมสมาทาเน ปฐมํ อเจลกปฏิปทา กาเมสุ ปาตพฺยตา, ทุติยํ ติพฺพกิเลสสฺส อสฺสุมุขสฺสาปิ รุทโต ปริสุทฺธพฺรหฺมจริยจรณํ, ตติยํ กาเมสุ อปาตพฺยตา อเจลกปฏิปทา, จตุตฺถํ ปจฺจเย อลภมานสฺสาปิ ฌานวิปสฺสนาสุขสมงฺคิโน สาสนพฺรหฺมจริยจรณํฯ ยํ เอวํ ชาติยํ กมฺมสมาทานนฺติ ยํ อญฺญมฺปิ เอวํปการํ กมฺมํฯ อิมินา ปุคฺคเลนาติอาทิ ตสฺมิํ กมฺมวิปาเก ภควโต ญาณสฺส ปวตฺตนาการทสฺสนํฯ ตตฺถ อุปจิตนฺติ ยถา กตํ กมฺมํ ผลทานสมตฺถํ โหติ, ตถา กตํ อุปจิตํฯ อวิปกฺกนฺติ น วิปกฺกวิปากํฯ วิปากาย ปจฺจุปฏฺฐิตนฺติ วิปากทานาย กโตกาสํฯ น จ ภพฺโพ อภินิพฺพิธา คนฺตุนฺติ กิเลสาภิสงฺขารานํ อภินิพฺพิชฺฌนโต อภินิพฺพิธาสงฺขาตํ อริยมคฺคํ อธิคนฺตุํ น จ ภพฺโพฯ ตํ ภควา น โอวทตีติ ตํ วิปากาวรเณน นิวุตํ ปุคฺคลํ ภควา สจฺจปฏิเวธํ ปุรกฺขตฺวา น โอวทติ, วาสนตฺถํ ปน ตาทิสานมฺปิ ธมฺมํ เทเสติ เอว, อชาตสตฺตุอาทีนํ วิยฯ

อุปจิตนฺติ กาตุํ อารทฺธํฯ เตเนวาห – ‘‘น จ ตาว ปาริปูริํ คต’’นฺติฯ เตน มิจฺฉตฺตนิยามสฺส อสมตฺถตํ ทสฺเสติฯ ปุรา ปาริปูริํ คจฺฉตีติ ปาริปูริํ ผลนิปฺผาทนสมตฺถตํ คจฺฉติ ปุรา อธิคจฺเฉยฺยฯ มิจฺฉตฺตนิยตตาย สชฺชุกํ ผลธมฺมสฺส อภาชนภาวํ นิพฺพตฺตยติ ปุราฯ เตเนวาห – ‘‘ปุรา เวเนยฺยตฺตํ สมติกฺกมตี’’ติฯ ‘‘ปุรา อนิยตํ สมติกฺกมตี’’ติปิ ปาโฐ, โส เอวตฺโถฯ อสมตฺเตติ กมฺเม อสมฺปุณฺเณ, เต อสมฺปุณฺเณ วาฯ

[61] เอวํ กิเลสนฺตรายมิสฺสกํ กมฺมนฺตรายํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อมิสฺสกํ กมฺมนฺตรายํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมสฺส จ ปุคฺคลสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตํ วุตฺตนยเมวฯ

สพฺเพสนฺติ อิมสฺมิํ พลนิทฺเทเส วุตฺตานํ สพฺเพสํ กมฺมานํฯ มุทุมชฺฌาธิมตฺตตาติ มุทุมชฺฌติพฺพภาโวฯ

กมฺมานญฺหิ มุทุอาทิภาเวน ตํวิปากานํ มุทุมชฺฌติกฺขภาโว วิญฺญายตีติ อธิปฺปาโยฯ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียนฺติอาทีสุ ทิฏฺฐธมฺเม อิมสฺมิํ อตฺตภาเว เวทิตพฺพํ ผลํ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํฯ อุปปชฺเช อนนฺตเร อตฺตภาเว เวทิตพฺพํ ผลํ อุปปชฺชเวทนียํฯ อปรสฺมิํ อตฺตภาเว อิโต อญฺญสฺมิํ ยสฺมิํ กสฺมิญฺจิ อตฺตภาเว เวทิตพฺพํ ผลํ อปราปริยเวทนียํฯ เอกชวนวารสฺมิญฺหิ สตฺตสุ เจตนาสุ ปฐมเจตนา ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ นามฯ ปริโยสานเจตนา อุปปชฺชเวทนียํ นามฯ มชฺเฌ ปญฺจ เจตนา อปราปริยเวทนียํ นามฯ วิปากเวมตฺตตาญาณนฺติ วิปากเวมตฺตตาย วิปากวิเสเส ญาณํฯ อิมสฺส ปน กมฺมวิปากสฺส คติสมฺปตฺติ คติวิปตฺติ, อุปธิสมฺปตฺติ อุปธิวิปตฺติ, กาลสมฺปตฺติ กาลวิปตฺติ, ปโยคสมฺปตฺติ ปโยควิปตฺติโย การณํฯ โส จ เนสํ การณภาโว ‘‘อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ คติสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺตี’’ติอาทิปาฬิวเสน (วิภ. 810) เวทิตพฺโพฯ

[62] อนนฺตรพลนิทฺเทเส วุตฺตกมฺมสมาทานปเทเนว ฌานาทีนิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา สมาทินฺนานํ กมฺมาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เสกฺขปุถุชฺชนสนฺตาเนสุ ปวตฺตานิ ฌานาทีนิ กมฺมํ โหนฺติฯ ตตฺถ ตถา สมาทินฺนานนฺติ ‘‘สุกฺกํ สุกฺกวิปากํ ปจฺจุปฺปนฺนสุขํ, อายติํ สุขวิปาก’’นฺติ เอวมาทิปฺปกาเรหิ สมาทินฺเนสุ กมฺเมสุฯ สํกิเลโสติ ปฏิปกฺขธมฺมวเสน กิลิฏฺฐภาโวฯ โวทานํ ปฏิปกฺขธมฺเมหิ วิสุชฺฌนํฯ วุฏฺฐานํ ปคุณโวทานํ ภวงฺควุฏฺฐานญฺจฯ เอวํ สํกิลิสฺสตีติอาทีสุ อยเมวตฺโถ – อิมินา อากาเรน ฌานาทิ สํกิลิสฺสติ โวทายติ วุฏฺฐหตีติ ชานนญาณํ ภควโต อนาวรณญาณํ, น ตสฺส อาวรณํ อตฺถีติฯ

กติ ฌานานีติอาทิ ฌานาทโย วิภาเคน ทสฺเสตุํ อารทฺธํฯ จตฺตาริ ฌานานีติ จตุกฺกนยวเสน รูปาวจรชฺฌานานิ สนฺธายาหฯ เอกาทสาติ ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 2.129, 174; 3.339, 358; ม. นิ. 2.248; 3.312) อฏฺฐนฺนํ ติณฺณญฺจ สุญฺญตวิโมกฺขาทีนํ วเสน วุตฺตํฯ อฏฺฐาติ เตสุ ฐเปตฺวา โลกุตฺตเร วิโมกฺเข อฏฺฐฯ สตฺตาติ เตสุ เอว นิโรธสมาปตฺติํ ฐเปตฺวา สตฺตฯ ตโยติ สุตฺตนฺตปริยาเยน สุญฺญตวิโมกฺขาทโย ตโยฯ ทฺเวติ อภิธมฺมปริยาเยน อนิมิตฺตวิโมกฺขสฺสาสมฺภวโต อวเสสา ทฺเวฯ

เอตฺถ จ ปฏิปาฏิยา สตฺต อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ วิกฺขมฺภนวเสน ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุจฺจนโต , อารมฺมเณ อธิมุจฺจนโต จ วิโมกฺขาฯ นิโรธสมาปตฺติ ปน สพฺพโส สญฺญาเวทยิเตหิ วิมุตฺตตฺตา อปคมวิโมกฺโข นามฯ โลกุตฺตรา จ ตํตํมคฺควชฺฌกิเลเสหิ สมุจฺเฉทวเสน วิมุตฺตตฺตา วิโมกฺโขติ อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ

สมาธีสุ จตุกฺกนยปญฺจกนเยสุ ปฐมชฺฌานสมาธิ สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ นามฯ ปญฺจกนเย ทุติยชฺฌานสมาธิ อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ นามฯ จตุกฺกนเย ปญฺจกนเยปิ เสสฌาเนสุ สมาธิ อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิ นามฯ

สมาปตฺตีสุ ปฏิปาฏิยา อฏฺฐนฺนํ สมาปตฺตีนํ ‘‘สมาธี’’ติปิ นามํ ‘‘สมาปตฺตี’’ติปิฯ กสฺมา? จิตฺเตกคฺคตาสพฺภาวโตฯ นิโรธสมาปตฺติยา ตทภาวโต น ‘‘สมาธี’’ติ นามํฯ สญฺญาสมาปตฺติอาทิ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

หานภาคิโย สมาธีติ อปฺปคุเณหิ ปฐมชฺฌานาทีหิ วุฏฺฐิตสฺส สญฺญามนสิการานํ กามาทิอนุปกฺขนฺทนํ ปฐมชฺฌานาทิสมาธิสฺส หานภาคิยตาฯ ‘‘ปฐมชฺฌานสฺส กามราคพฺยาปาทา สํกิเลโส’’ติ วุตฺตตฺตา ทุติยชฺฌานาทิวเสน โยเชตพฺพํฯ กุกฺกุฏํ วุจฺจติ อชญฺญาชิคุจฺฉนมุเขน ตปฺปรมตาฯ กุกฺกุฏฌายีติ ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน ฌานานิ วุตฺตานิ, ทฺเว ปฐมทุติยชฺฌานานีติ วุตฺตํ โหติฯ โย ปฐมํ ทุติยํ วา ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ‘‘อลเมตฺตาวตา’’ติ สงฺโกจํ อาปชฺชติ, อุตฺตริ น วายมติ, ตสฺส ตานิ ฌานานิ จตฺตาริปิ ‘‘กุกฺกุฏฌานานี’’ติ วุจฺจนฺติ, ตํสมงฺคิโน จ กุกฺกุฏฌายีฯ เตสุ ปุริมานิ ทฺเว อาสนฺนพลวปจฺจตฺถิกตฺตา วิเสสภาคิยตาภาวโต จ สํกิเลสภาเวน วุตฺตานิฯ อิตรานิ ปน วิเสสภาคิยตาภาเวปิ มนฺทปจฺจตฺถิกตฺตา โวทานภาเวน วุตฺตานีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

วิเสสภาคิโย สมาธีติ ปคุเณหิ ปฐมชฺฌานาทีหิ วุฏฺฐิตสฺส สญฺญามนสิการานํ ทุติยชฺฌานาทิปกฺขนฺทนํ, ปคุณโวทานํ ภวงฺควุฏฺฐานญฺจ ‘‘วุฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํฯ เหฏฺฐิมํ เหฏฺฐิมญฺหิ ปคุณชฺฌานํ อุปริมสฺส อุปริมสฺส ปทฏฺฐานํ โหติฯ ตสฺมา โวทานมฺปิ ‘‘วุฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ภวงฺควเสน สพฺพฌาเนหิ วุฏฺฐานํ โหตีติ ภวงฺคญฺจ โวทานํ วุฏฺฐานํฯ ยสฺมา ปน วุฏฺฐานวสิภาเวน ยถาปริจฺฉินฺนกาลํ สมาปตฺติโต วุฏฺฐานํ โหติ, ตสฺมา สมาปตฺติวุฏฺฐานโกสลฺลํ อิธ ‘‘วุฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํฯ

[63] ตสฺเสว สมาธิสฺสาติ ตสฺส อนนฺตรพลนิทฺเทเส ฌานาทิปริยาเยหิ วุตฺตสมาธิสฺสฯ ปริวาราติ ปริกฺขาราฯ อินฺทฺริยานีติ สทฺธาสติปญฺญินฺทฺริยานิฯ พลานีติ หิโรตฺตปฺเปหิ สทฺธิํ ตานิเยวฯ วีริยสฺส วิสุํ คหณํ พลานํ พหูปการทสฺสนตฺถํฯ วีริยุปตฺถมฺเภน หิ สทฺธาทโย ปฏิปกฺเขน อกมฺปนียา โหนฺติฯ เตเนวาห – ‘‘วีริยวเสน พลานิ ภวนฺตี’’ติฯ เตสนฺติ อินฺทฺริยานํฯ มุทุมชฺฌาธิมตฺตตาติ อวิสทํ มุทุฯ นาติวิสทํ มชฺฌํฯ อติวิสทํ อธิมตฺตํ พลวํ ‘‘ติกฺข’’นฺติ วุจฺจติฯ

เวเนยฺยานํ อินฺทฺริยานุรูปํ ภควโต เทสนาปวตฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สํขิตฺตวิตฺถาเรนาติ สํขิตฺตสฺส วิตฺถาเรนฯ อถ วา สํขิตฺเตนาติ อุทฺทิฏฺฐมตฺเตนฯ สํขิตฺตวิตฺถาเรนาติ อุทฺเทเสน นิทฺเทเสน จฯ วิตฺถาเรนาติ อุทฺเทสนิทฺเทสปฏินิทฺเทเสหิฯ มุทุกนฺติ ลหุกํ อปายภยวฏฺฏภยาทีหิ สนฺตชฺชนวเสน ภาริยํ อกตฺวาฯ มุทุติกฺขนฺติ นาติติกฺขํฯ สํเวควตฺถูหิ สํเวคชนนาทิวเสน ภาริยํ กตฺวาฯ สมถํ อุปทิสตีติ สมถํ อธิกํ กตฺวา อุปทิสติ, น ตถา วิปสฺสนนฺติ อธิปฺปาโยฯ น หิ เกวเลน สมเถน สจฺจปฺปฏิเวโธ สมฺภวติฯ สมถวิปสฺสนนฺติ สมธุรํ สมถวิปสฺสนํฯ วิปสฺสนนฺติ สาติสยํ วิปสฺสนํ อุปทิสติฯ ยสฺมา เจตฺถ ติกฺขินฺทฺริยาทโย อุคฺฆฏิตญฺญุอาทโยว, ตสฺมา ‘‘ติกฺขินฺทฺริยสฺส นิสฺสรณํ อุปทิสตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อธิปญฺญาสิกฺขายาติ อธิปญฺญาสิกฺขํฯ

ยํ เอตฺถ ญาณนฺติ เอตฺถ อินฺทฺริยานํ มุทุมชฺฌาธิมตฺตตาย ยํ ญาณํ, อิทํ วุจฺจติ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตเวมตฺตตาญาณนฺติ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ตสฺส ญาณสฺส ปวตฺตนาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ อิมํ ภูมิ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อยํ อิมํ ภูมิํ ภาวนญฺจ คโตติ อยํ ปุคฺคโล เอวมิมํ สํกิเลสวาสนํ โวทานํ ภวงฺคญฺจ คโต คจฺฉติ คมิสฺสติ จ, กาลวจนิจฺฉาย อภาวโต, ยถา ทุทฺธนฺติฯ อิมาย เวลาย อิมสฺมิํ สมเย อิมาย มุทุมชฺฌติกฺขเภทาย อนุสาสนิยาฯ เอวํธาตุโกติ หีนาทิวเสน เอวํอชฺฌาสโย เอวํอธิมุตฺติโกฯ อยญฺจสฺส อาสโยติ อิมสฺส ปุคฺคลสฺส อยํ สสฺสตุจฺเฉทปฺปกาโร, ยถาภูตญาณานุโลมขนฺติปฺปกาโร วา อาสโยฯ อิทญฺหิ จตุพฺพิธํ อาสยนฺติ เอตฺถ สตฺตา วสนฺตีติ อาสโยติ วุจฺจติฯ

อิมํ ปน ภควา สตฺตานํ อาสยํ ชานนฺโต เตสํ ทิฏฺฐิคตานํ วิปสฺสนาญาณกมฺมสฺสกตญฺญาณานญฺจ อปฺปวตฺติกฺขเณปิ ชานาติ เอวฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘กามํ เสวนฺตญฺเญว ชานาติ ‘อยํ ปุคฺคโล กามครุโก กามาสโย กามาธิมุตฺโต’ติฯ กามํ เสวนฺตญฺเญว ชานาติ ‘อยํ ปุคฺคโล เนกฺขมฺมครุโก เนกฺขมฺมาสโย เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต’ติฯ เนกฺขมฺมํ เสวนฺตญฺเญว ชานาติ… พฺยาปาทํ… อพฺยาปาทํ… ถินมิทฺธํ… อาโลกสญฺญํ เสวนฺตญฺเญว ชานาติ ‘อยํ ปุคฺคโล ถินมิทฺธครุโก ถินมิทฺธาสโย ถินมิทฺธาธิมุตฺโต’’’ติ (ปฏิ. ม. 1.113)ฯ

อยํ อนุสโยติ อยํ อิมสฺส ปุคฺคลสฺส กามราคาทิโก อปฺปหีโนเยว อนุสยิตกิเลโสฯ อปฺปหีโนเยว หิ ถามคโต กิเลโส อนุสโยฯ ปรสตฺตานนฺติ ปธานสตฺตานํฯ ปรปุคฺคลานนฺติ ตโต ปเรสํ สตฺตานํ, หีนสตฺตานนฺติ อตฺโถฯ เอกตฺถเมว วา เอตํ ปททฺวยํ เวเนยฺยวเสน ทฺวิธา วุตฺตํฯ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตเวมตฺตตาญาณนฺติ ปรภาโว จ อปรภาโว จ ปโรปริยตฺตํ อ-การสฺส โอการํ กตฺวา, ตสฺส เวมตฺตตา ปโรปริยตฺตเวมตฺตตาฯ สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ ปโรปริยตฺตเวมตฺตตาย ญาณํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตเวมตฺตตาญาณนฺติ ปทวิภาโค เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ ยนฺติ ยํ อเนกวิหิตสฺส ปุพฺเพนิวาสสฺส อนุสฺสรณวเสน ภควโต ญาณํ, อิทํ อฏฺฐมํ ตถาคตพลนฺติ สมฺพนฺโธฯ อเนกวิหิตนฺติ อเนกวิธํ, อเนเกหิ วา ปกาเรหิ ปวตฺติตํฯ ปุพฺเพนิวาสนฺติ อนุสฺสริตุํ อิจฺฉิตํ อตฺตโน ปเรสญฺจ สมนนฺตราตีตํ ภวํ อาทิํ กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ นิวุตฺถสนฺตานํฯ อนุสฺสรตีติ ‘‘เอกมฺปิ ชาติํ ทฺเวปิ ชาติโย’’ติ เอวํ ชาติปฏิปาฏิยา อนุคนฺตฺวา สรติ, อนุเทว วา สรติ, จิตฺเต อภินินฺนามิตมตฺเต เอว สรตีติ อตฺโถฯ ภควโต หิ ปริกมฺมกิจฺจํ นตฺถิ, อาวชฺชนมตฺเตเนว สรติฯ เสยฺยถิทนฺติ อารทฺธปฺปการนิทสฺสนตฺเถ นิปาโตฯ เอกมฺปิ ชาตินฺติ เอกมฺปิ ปฏิสนฺธิมูลํ จุติปริโยสานํ เอกภวปริยาปนฺนํ ขนฺธสนฺตานํฯ เอส นโย ทฺเวปิ ชาติโยติอาทีสุปิฯ

อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเปติอาทีสุ ปน ปริหายมาโน กปฺโป สํวฏฺฏกปฺโป, วฑฺฒมาโน วิวฏฺฏกปฺโปติ เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ สํวฏฺเฏน สํวฏฺฏฏฺฐายี คหิโต ตํมูลตฺตา, วิวฏฺเฏน จ วิวฏฺฏฏฺฐายีฯ เอวญฺหิ สติ ยานิ ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, กปฺปสฺส อสงฺเขฺยยฺยานิฯ กตมานิ จตฺตาริ? สํวฏฺโฏ สํวฏฺฏฏฺฐายี วิวฏฺโฏ วิวฏฺฏฏฺฐายี’’ติ (อ. นิ. 4.156) วุตฺตานิ , ตานิ สพฺพานิ ปริคฺคหิตานิ โหนฺติฯ อมุตฺราสินฺติอาทิ สรณาการทสฺสนํฯ ตตฺถ อมุตฺราสินฺติ อมุมฺหิ สํวฏฺฏกปฺเป, อมุมฺหิ ภเว วา โยนิยํ วา คติยํ วา วิญฺญาณฏฺฐิติยํ วา สตฺตาวาเส วา สตฺตนิกาเย วาฯ เอวํนาโมติ ติสฺโส วา ผุสฺโส วาฯ เอวํโคตฺโตติ ภคฺคโว วา โคตโม วาฯ เอวํวณฺโณติ โอทาโต วา สาโม วาฯ เอวมาหาโรติ สาลิมํโสทนาหาโร วา ปวตฺตผลโภชโน วาฯ เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวทีติ อเนกปฺปกาเรน กายิกเจตสิกานํ สามิสนิรามิสปฺปเภทานํ วา สุขทุกฺขานํ ปฏิสํเวทีฯ เอวมายุปริยนฺโตติ เอวํ วสฺสสตปรมายุปริยนฺโต วา จตุราสีติกปฺปสหสฺสปรมายุปริยนฺโต วาฯ โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทินฺติ โส ตโต ภวโต, สตฺตนิกายโต วา จุโต ปุน อมุกสฺมิํ นาม สตฺตนิกาเย อุทปาทิํฯ อถ วา ตตฺราปิ ภเว วา สตฺตนิกาเย วา อโหสิํฯ เอวํนาโมติอาทิ วุตฺตตฺถเมวฯ

[64] ทิพฺเพนาติอาทีสุ ทิพฺพสทิสตฺตา ทิพฺพํฯ เทวตานญฺหิ สุจริตกมฺมนิพฺพตฺตมฺปิ ปิตฺตเสมฺหรุหิราทีหิ อปลิพุทฺธํ อุปกฺกิเลสวิมุตฺตตฺตา ทูเรปิ อารมฺมณคฺคหณสมตฺถํ ทิพฺพํ ปสาทจกฺขุ โหติฯ อิทมฺปิ วีริยภาวนาพลนิพฺพตฺตํ ญาณจกฺขุ ตาทิสเมวาติ ทิพฺพสทิสตฺตา ทิพฺพํ, ทิพฺพวิหารวเสน วา ปฏิลทฺธตฺตา, อตฺตนา จ ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตาปิ ทิพฺพํ, อาโลกปริคฺคเหน มหาชุติกตฺตาปิ ทิพฺพํ, ติโรกุฏฺฏาทิคตรูปทสฺสเนน มหาคติกตฺตาปิ ทิพฺพํฯ ตํ สพฺพํ สทฺทสตฺถานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ ทสฺสนฏฺเฐน จกฺขุฯ จกฺขุกิจฺจกรเณน จกฺขุมิวาติปิ จกฺขุฯ จุตูปปาตทสฺสเนน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิเหตุตฺตา วิสุทฺธํฯ โย หิ จุติมตฺตเมว ปสฺสติ, น อุปปาตํ, โส อุจฺเฉททิฏฺฐิํ คณฺหาติฯ โย อุปปาตมตฺตเมว ปสฺสติ น จุติํ, โส นวสตฺตปาตุภาวทิฏฺฐิํ คณฺหาติฯ โย ปน ตทุภยํ ปสฺสติ, โส ยสฺมา ทุวิธมฺปิ ตํ ทิฏฺฐิคตํ อติวตฺตติฯ ตสฺมาสฺส ตํ ทสฺสนํ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิเหตุ โหติฯ ตทุภยญฺจ ภควา ปสฺสติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘จุตูปปาตทสฺสเนน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิเหตุตฺตา วิสุทฺธ’’นฺติฯ

เอกาทสอุปกฺกิเลสวิรหโต วา วิสุทฺธํฯ ยถาห –

‘‘โส โข อหํ อนุรุทฺธา ‘วิจิกิจฺฉา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’ติ อิติ วิทิตฺวา วิจิกิจฺฉํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสํ ปชหิํฯ ‘อมนสิกาโร จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส… ถินมิทฺธํ… ฉมฺภิตตฺตํ… อุปฺปิลํ… ทุฏฺฐุลฺลํ… อจฺจารทฺธวีริยํ… อติลีนวีริยํ… อภิชปฺปา… นานตฺตสญฺญา… อตินิชฺฌายิตตฺตํ รูปานํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’ติ อิติ วิทิตฺวา อตินิชฺฌายิตตฺตํ รูปานํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสํ ปชหิ’’นฺติ (ม. นิ. 3.242) เอวมาทิฯ

ตเทวํ เอกาทสอุปกฺกิเลสวิรหโต วา วิสุทฺธํฯ มนุสฺสูปจารํ อติกฺกมิตฺวา รูปทสฺสเนน อติกฺกนฺตมานุสกํ, มํสจกฺขุํ อติกฺกนฺตตฺตา วา อติกฺกนฺตมานุสกํฯ เตน ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกนฯ

สตฺเต ปสฺสตีติ มนุสฺโส มนุสฺสํ มํสจกฺขุนา วิย สตฺเต ปสฺสติ โอโลเกติฯ จวมาเน อุปปชฺชมาเนติ เอตฺถ จุติกฺขเณ อุปปตฺติกฺขเณ วา ทิพฺพจกฺขุนาปิ ทฏฺฐุํ น สกฺกาฯ เย ปน อาสนฺนจุติกา อิทานิ จวิสฺสนฺติ, เย จ คหิตปฏิสนฺธิกา สมฺปติ นิพฺพตฺตา, เต ‘‘จวมานา อุปปชฺชมานา’’ติ อธิปฺเปตาฯ เต เอวรูเป จวมาเน อุปปชฺชมาเนฯ หีเนติ โมหนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา หีนชาติกุลโภคาทิวเสน หีฬิเต ปริภูเตฯ ปณีเตติ อโมหนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา ตพฺพิปรีเตฯ สุวณฺเณติ อโทสนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา อิฏฺฐกนฺตมนาปวณฺณยุตฺเตฯ ทุพฺพณฺเณติ โทสนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา อนิฏฺฐากนฺตามนาปวณฺณยุตฺเต อภิรูเป วิรูเป วาติ อตฺโถฯ สุคเตติ สุคติคเต, อโลภนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา วา อฑฺเฒ มหทฺธเนฯ ทุคฺคเตติ ทุคฺคติคเต, โลภนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา วา ทลิทฺเท อปฺปนฺนปานโภชเนฯ ยถากมฺมูปเคติ ยํ ยํ กมฺมํ อุปจิตํ, เตน เตน อุปคเตฯ ตตฺถ ปุริเมหิ ‘‘จวมาเน’’ติอาทีหิ ทิพฺพจกฺขุกิจฺจํ วุตฺตํฯ อิมินา ปน ปเทน ยถากมฺมูปคญาณกิจฺจํฯ ยถากมฺมูปคญาณอนาคตํสญาณานิ จ ทิพฺพจกฺขุปาทกาเนว ทิพฺพจกฺขุนา สเหว อิชฺฌนฺติฯ

กายทุจฺจริเตนาติอาทีสุ ทุฏฺฐุ จริตํ, ทุฏฺฐํ วา จริตํ กิเลสปูติกตฺตา ทุจฺจริตํฯ กาเยน ทุจฺจริตํ, กายโต วา ปวตฺตํ ทุจฺจริตํ กายทุจฺจริตํฯ เอวํ วจีมโนทุจฺจริตานิปิ ทฏฺฐพฺพานิฯ สมนฺนาคตาติ สมงฺคีภูตาฯ

อริยานํ อุปวาทกาติ พุทฺธาทีนํ อริยานํ, อนฺตมโส คิหิโสตาปนฺนานมฺปิ อนฺติมวตฺถุนา วา คุณปริธํสเนน วา อุปวาทกา อกฺโกสกา ครหกาฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิกาติ วิปรีตทสฺสนาฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิเหตุภูตสมาทินฺนนานาวิธกมฺมาฯ เย จ มิจฺฉาทิฏฺฐิมูลเกสุ กายกมฺมาทีสุ อญฺเญปิ สมาทเปนฺติฯ ตตฺถ วจีมโนทุจฺจริตคฺคหเณน อริยูปวาทมิจฺฉาทิฏฺฐีสุ คหิตาสุปิ เตสํ ปุน วจนํ มหาสาวชฺชภาวทสฺสนตฺถํฯ มหาสาวชฺโช หิ อริยูปวาโท อานนฺตริยสทิโสฯ ยถาห –

‘‘เสยฺยถาปิ , สาริปุตฺต, ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน สมาธิสมฺปนฺโน ปญฺญาสมฺปนฺโน ทิฏฺเฐว ธมฺเม อญฺญํ อาราเธยฺย, เอวํสมฺปทมิทํ, สาริปุตฺต, วทามิ ตํ วาจํ อปฺปหาย ตํ จิตฺตํ อปฺปหาย ตํ ทิฏฺฐิํ อปฺปฏินิสฺสชฺชิตฺวา ยถาภตํ นิกฺขิตฺโต เอวํ นิรเย’’ติ (ม. นิ. 1.149)ฯ

มิจฺฉาทิฏฺฐิโต จ มหาสาวชฺชตรํ นาม อญฺญํ นตฺถิฯ ยถาห –

‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อญฺญํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ เอวํ มหาสาวชฺชตรํ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิปรมานิ, ภิกฺขเว, วชฺชานี’’ติ (อ. นิ. 1.310)ฯ

กายสฺส เภทาติ อุปาทินฺนกฺขนฺธปริจฺจาคาฯ ปรํ มรณาติ ตทนนฺตรํ อภินิพฺพตฺตกฺขนฺธคฺคหเณฯ อถ วา กายสฺส เภทาติ ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉทาฯ ปรํ มรณาติ จุติโต อุทฺธํฯ อปายนฺติอาทิ สพฺพํ นิรยเววจนํฯ นิรโย หิ สคฺคโมกฺขเหตุภูตา ปุญฺญสมฺมตา อยา อเปตตฺตา, สุขานํ วา อายสฺส อภาวา อปาโยฯ ทุกฺขสฺส คติ ปฏิสรณนฺติ ทุคฺคติ, โทสพหุลตาย วา ทุฏฺเฐน กมฺมุนา นิพฺพตฺตา คติ ทุคฺคติฯ วิวสา นิปตนฺติ ตตฺถ ทุกฺกฏการิโนติ วินิปาโตฯ นตฺถิ เอตฺถ อสฺสาทสญฺญิโต อโยติ นิรโยฯ

อถ วา อปายคฺคหเณน ติรจฺฉานโยนิํ ทีเปติ, ติรจฺฉานโยนิ หิ อปาโย, สุคติโต อเปตตฺตาฯ น ทุคฺคติ, มเหสกฺขานํ นาคราชาทีนํ สมฺภวโตฯ ทุคฺคติคฺคหเณน เปตฺติวิสยํ ทีเปติ, โส หิ อปาโย เจว ทุคฺคติ จ สุคติโต อเปตตฺตา, ทุกฺขสฺส จ คติภูตตฺตาฯ น ตุ วินิปาโต อสุรสทิสํ อวินิปติตตฺตาฯ

เปตมหิทฺธิกานญฺหิ วิมานานิปิ นิพฺพตฺตนฺติฯ วินิปาตคฺคหเณน อสุรกายํ ทีเปติ, โส หิ ยถาวุตฺเตนตฺเถน อปาโย เจว ทุคฺคติ จ สุขสมุสฺสเยหิ วินิปาตตฺตา วินิปาโตติ วุจฺจติฯ นิรยคฺคหเณน อวีจิอาทิอเนกปฺปการํ นิรยเมว ทีเปติฯ อุปปนฺนาติ อุปคตา, ตตฺถ อภินิพฺพตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ วุตฺตวิปริยาเยน สุกฺกปกฺโข เวทิตพฺโพฯ

อยํ ปน วิเสโส – เอตฺถ สุคติคฺคหเณน มนุสฺสคติมฺปิ สงฺคณฺหาติฯ สคฺคคฺคหเณน เทวคติํ เอวฯ ตตฺถ สุนฺทรา คตีติ สุคติฯ รูปาทีหิ วิสเยหิ สุฏฺฐุ อคฺโคติ สคฺโคฯ โส สพฺโพปิ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโกติ อยํ วจนตฺโถฯ อมุกาย กปฺปโกฏิยํ อุปจิตํ เตนายํ เอตรหิ, อนาคเต วา สคฺคูปโค อปายูปโค จาติ อฏฺฐมนวมพลญาณกิจฺจํ เอกชฺฌํ กตฺวา ทสฺสิตํฯ ตถา กปฺปสตสหสฺเสวาติอาทีสุปิฯ เตเนวาห – ‘‘อิมานิ ภควโต ทฺเว ญาณานี’’ติฯ

นิหโต มาโร โพธิมูเลติ นิหโต สมุจฺฉินฺโน กิเลสมาโร โพธิรุกฺขมูเลฯ อิทํ ภควโต ทสมํ พลนฺติ อิทํ กิเลสมารสฺส หนนํ สมุจฺฉินฺทนํ ภควโต ทสมํ พลํฯ เตเนวาห – ‘‘สพฺพาสวปริกฺขยํ ญาณ’’นฺติฯ ยสฺมา ปน ยทา อรหตฺตมคฺเคน สวาสนา สพฺเพ อาสวา เขปิตา, ตทา ภควตา สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อธิคตํ นาม, ตสฺมา ‘‘ยํ สพฺพญฺญุตา ปตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อยํ ตาเวตฺถ อาจริยานํ สมานตฺถกถาฯ ปรวาที ปนาห – ‘‘ทสพลญาณํ นาม ปาฏิเอกฺกํ นตฺถิ, ยสฺมา ‘สพฺพญฺญุตา ปตฺตา วิทิตา สพฺพธมฺมา’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺเสวายํ ปเภโท’’ติ, ตํ น ตถา ทฏฺฐพฺพํฯ อญฺญเมว หิ ทสพลญาณํ, อญฺญํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ทสพลญาณญฺหิ สกสกกิจฺจเมว ชานาติ, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ตมฺปิ ตโต อวเสสมฺปิ ชานาติฯ ทสพลญาเณสุ หิ ปฐมํ การณาการณเมว ชานาติฯ ทุติยํ กมฺมปริจฺเฉทเมว, ตติยํ ธาตุนานตฺตการณเมว, จตุตฺถํ อชฺฌาสยาธิมุตฺติเมว, ปญฺจมํ กมฺมวิปากนฺตรเมว, ฉฏฺฐํ ฌานาทีหิ สทฺธิํ เตสํ สํกิเลสาทิเมว, สตฺตมํ อินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุภาวเมว, อฏฺฐมํ ปุพฺเพนิวุตฺถกฺขนฺธสนฺตติเมว, นวมํ สตฺตานํ จุตูปปาตเมว, ทสมํ สจฺจปริจฺเฉทเมวฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปน เอเตหิ ชานิตพฺพญฺจ ตโต อุตฺตริญฺจ ปชานาติฯ

เอเตสํ ปน กิจฺจํ สพฺพํ น กโรติ ฯ ตญฺหิ ฌานํ หุตฺวา อปฺเปตุํ น สกฺโกติ, อิทฺธิ หุตฺวา วิกุพฺพิตุํ น สกฺโกติ, มคฺโค หุตฺวา กิเลเส เขเปตุํ น สกฺโกติฯ

อปิจ ปรวาที เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ ‘‘ทสพลญาณํ นาเมตํ สวิตกฺกสวิจารํ อวิตกฺกวิจารมตฺตํ อวิตกฺกอวิจารํ กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ โลกิยํ โลกุตฺตร’’นฺติฯ ชานนฺโต ‘‘ปฏิปาฏิยา สตฺต สวิตกฺกสวิจารานี’’ติ วกฺขติ, ตโต ปรานิ ทฺเว อวิตกฺกอวิจารานีติ, อาสวกฺขยญาณํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารนฺติฯ ตถา ปฏิปาฏิยา สตฺต กามาวจรานิ, ตโต ทฺเว รูปาวจรานิ, อวสาเน เอกํ โลกุตฺตรนฺติ วกฺขติฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปน สวิตกฺกสวิจารเมว กามาวจรเมว โลกิยเมวาติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ

วิจยหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ยุตฺติหารสมฺปาตวณฺณนา

[65] เอวํ นานานเยหิ วิจยหารสมฺปาตํ วิตฺถาเรตฺวา อิทานิ ยุตฺติหารสมฺปาตาทีนิ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ กตโม ยุตฺติหารสมฺปาโต’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติ คาถาย ปทตฺโถ วิตฺถาริโตเยวฯ รกฺขิตจิตฺตสฺส สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร ภวิสฺสตีติ ยุชฺชตีติ มนจฺฉฏฺฐานิ ทฺวารานิ สติกวาเฏน ปิทหิตฺวา วิหรนฺตสฺส กามวิตกฺกาทีนํ มิจฺฉาสงฺกปฺปานํ อวสโร เอว นตฺถีติ เนกฺขมฺมวิตกฺกาทิโก สมฺมาสงฺกปฺโป เอว ตสฺส โคจโร ปวตฺติฏฺฐานํ ภวิสฺสตีติ อยมตฺโถ ยุชฺชติฯ ยุตฺติยา ฆเฏติ สํสนฺทติ สเมตีติ อตฺโถฯ สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร สมฺมาทิฏฺฐิ ภวิสฺสตีติ วุตฺตนเยน สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร ปุคฺคโล อวิปรีตเมว วิตกฺกโต สมฺมาทิฏฺฐิ ภวิสฺสติฯ สมฺมาทิฏฺฐิสงฺขาตํ วิปสฺสนาญาณํ ปุรกฺขตฺวา วิหรนฺโต มคฺคญาเณน ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌิสฺสติฯ ตถา ปฏิวิชฺฌนฺโต จ ทุกฺขสภาวตฺตา ทุคฺคติสงฺขาตา สพฺพา ภวคติโย ชหิสฺสติ, ตโต เอว สพฺพํ วินิปาตภยํ สํสารภยญฺจ สมติกฺกมิสฺสตีติ สพฺโพปิ จายมตฺโถ ยุตฺโต เอวาติฯ

ยุตฺติหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ